به‌گزارش میراث‌آریا به‌نقل از روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی، علی فلسفی، کارشناس مردم‌شناسی این اداره‌کل در این باره می‌گوید: «ماه مبارک رمضان را در آذربایجان‌شرقی ”اوروشلوق“ (= ماه روزه) می‌نامند. یکی از آداب آذربایجان‌شرقی در ماه مبارک ”به‌استقبال رفتن“ است که از نیمه‌های ماه شعبان آغاز می‌شود.»
فلسفی می‌افزاید: «مردم این منطقه، با نظافت کردن و خانه‌تکانی، از چند روز مانده به ماه مبارک رمضان به‌پیشواز این ماه می‌روند تا همه‌جا برای حضور در میهمانی بزرگ خداوند آماده و پاکیزه باشد. در این میان، نظافت و غبارروبی مساجد با همکاری مردم و روحانی محل نیز از اعمال قطعی است که از سال‌های دور در این دیار انجام می‌شود. در نظافت کلی خانه و کاشانه نیز خانواده‌ها به همدیگر یاری می‌رسانند.»
او ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از کارهایی که مردم منطقه برای ماه رمضان انجام می‌دهند تدارک و تهیه مواد غذایی است که شامل تهیه انواع مرباها و ترشیجات و... می‌شود و در این امر هم دوستان و آشنایان و همسایه دست همدیگر را می‌گیرند. پیش‌تر در نقاط روستایی پختن نان محلی ”فَطیر“ یا ”نَزیه“ به‌مناسبت رسیدن ماه مبارک ازجمله کارهایی بود که در خانواده‌ها انجام می‌گرفت که این کار با رواج یافتن نانواهای عمومی از بین رفته است. ”نزیه“ نوعی نان محلی مغزدار است که روی آن با چنگال و ته استکان نقش‌بندی می‌شود. ”فطیر“ یکی از نان‌های سنتی و محلی در آذربایجان‌شرقی است که در مناسبت‌های مختلف مذهبی و ملی تهیه می‌شود.»
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی اضافه می‌کند: «در این استان مرسوم است که دو یا سه روز مانده به ماه مبارک بعضی از اعضای خانواده‌ها به پیشواز و استقبال ماه مبارک می‌روند و روزه می‌گیرند که به این کار به‌اصطلاح محلی ”قاباخلاما“ (= پیشواز) گفته می‌شود.»
او می‌افزاید: «پیش‌تر دعوت از روحانی برای اقامه نماز و سخنرانی درباره احکام و مسائل مذهبی یکی از امور ماه رمضان بود که در نقاط روستایی و عشایری انجام می‌شد. چند روز مانده به ماه رمضان یکی دو نفر از اهالی به شهر می‌رفتند و از تبلیغات اسلامی یک نفر روحانی دعوت می‌کردند تا در روستا و منطقه‌شان یک ماه میهمانشان باشد و اموری را که گفته شد انجام دهد. او در خانه یکی از معتمدان محل اسکان داده می‌شد و هر شب برای افطاری به یکی از خانه‌های مردم محل دعوت می‌شد. در روزها و شب‌های آخر ماه رمضان، قبل از به‌منبر رفتن روحانی، یکی از اهالی در مسجد از حاضران از مردم اعانه جمع می‌کرد و در آخرین روز مبالغ جمع‌شده را به‌عنوان حق‌الزحمه به آن روحانی می‌دادند و بدرقه‌اش می‌کردند. امروزه هم در مناطق کوچک از اول ماه مبارک یک نفر معمم از اداره تبلیغات اسلامی به مناطق اعزام می‌شود تا به تبلیغات مسائل مذهبی مبادرت کند.»
رؤیت هلال ماه رمضان
فلسفی می‌گوید: «قبل از رواج یافتن رادیو و تلویزیون و سایر رسانه‌ها رؤیت هلال ماه رمضان نیز یکی از مسائل مهم بود. یکی دو روز مانده به ماه مبارک مردم بعد از غروب خورشید در میادین و حتی پشت‌بام‌ها و گاهی بر روی بلندی جمع می‌شدند و در آسمان به دنبال هلال ماه می‌گشتند تا از فردای آن شب روزه بگیرند. گاهی اگر در محلی به هر دلیلی نمی‌توانستند هلال را ببینند چند نفر از جوانان را به روستاها و شهرهای اطراف می‌فرستادند تا خبر بگیرند که هلال ماه دیده شده یا نه. با دیدن هلال ماه با دست کشیدن بر صورت خود صلوات می‌فرستادند و یقین پیدا می‌کردند که ماه رمضان شروع شده است. این شیوه دیدن هلال با رواج رسانه‌های جمعی تقریباً منسوخ شده است، بااین‌حال، هنوز هم با دیدن هلال ماه مردم به هم تبریک می‌گویند و برای همدیگر سلامتی و توفیق در این ماه آرزو می‌کنند. در برخی از نقاط آذربایجان، به‌دنبال حلول ماه مبارک رمضان، مردم به خانه علما و بزرگان دینی می‌روند و فرارسیدن ”بهار قرآن“ را به آن‌ها تبریک می‌گویند.»
افطاری
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی اظهار می‌کند: «قبل از آمدن رسانه‌های جمعی، زمان افطار با شیوه‌های سنتی مشخص می‌شد. مؤذن محل با دیدن ستاره‌ای در آسمان با رفتن بر پشت‌بام خانه‌اش اذان می‌خواند و مردم از آن طریق مطلع می‌شدند که وقت اذان مغرب است و افطار می‌کردند. یا برخی به‌سمت محل غروب آفتاب نگاه می‌کردند و وقتی روشنایی محو و تاریک می‌شد افطار می‌کردند.»
او ادامه می‌دهد: «افطاری دادن یکی از رسوم ویژه این ماه در آذربایجان‌شرقی است، به‌ویژه اینکه این رسم در تبریز از رونق بسیاری برخوردار است. میهمانی افطار با دعوت قبلی مرسوم است، به‌طوری‌که امروزه دعوت از میهمانان از اواسط ماه شعبان آغاز می‌شود. در برخی از خانوادههای پُرجمعیت وضعیت به‌گونه‌ای است که به‌غیر از یکی دو روز، اعضای یک خانواده تمام افطاری‌های ماه رمضان را در منازل دوست و فامیل مهمان‌اند. البته در شب دوم ماه رمضان نیز رسم بر این است که اعضای کوچک خانواده، مانند فرزندان و عروس‌ودامادها، به خانه بزرگ‌ترها بروند و در آنجا افطار کنند.»
فلسفی می‌افزاید: «سفره‌های افطاری، به‌ویژه در تبریز، از تشریفات خاصی برخوردار بوده به‌طوری که تنوع غذایی و رنگینی سفره‌های تبریزی در دیگر نقاط کشور به‌چشم نمی‌خورد. مردم آذربایجان‌شرقی عقیده دارند که افطاری از بقیه میهمانی‌ها جداست و از صفای خاصی برخوردار است. بانوان آذری همواره به کدبانویی شهره‌اند اما در ماه رمضان همه سعی می‌کنند اوج هنر آشپزی و سفره‌آرایی‌شان را به‌نمایش بگذارند.»
او اضافه می‌کند: «تنوع غذایی و تزیین سفره‌های افطاری در این ماه بسیار مهم است. سوپ یا آش همواره یک پای ثابت غذاهای آذربایجان‌شرقی است. برنج و خورشت‌های مختلف بسته به توان خانواده‌ها از کباب و مرغ گرفته تا قیمه و قورمه‌سبزی مورداستفاده قرار می‌گیرد. پیش‌غذا هم از عناصر مهم سفره افطاری است که در این میان فرنی، شیربرنج، انواع دلمه، کتلت، کوکو، سالاد، ختایی، اهری، حلوا، خرما و انواع مربا بیشتر کاربرد دارد. وجود خرما و نمک در سفره افطاری از ملزومات محسوب می‌شود، زیرا عقیده مردم منطقه بر این است که افطاری حضرت امیرالمؤمنین(ع) با خرما آغاز می‌شد و بر صحت این موضوع اصرار دارند. در برخی نقاط آذربایجان‌شرقی سفره افطاری بسیار ساده است و از خرما، شیر، پنیر و ماست تشکیل می‌شود؛ البته باید به این نکته اشاره کرد که در این مناطق سفره شام با اندکی وقفه از مراسم افطار پهن می‌شود و غذاهای مفصل در این لحظه در سفره پدیدار می‌شوند.»
سحری
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی می‌گوید: «در قدیم در این استان مردم برای بیدار شدن برای ”اوباشدان“ (= سحری) در ماه رمضان از روش‌های گوناگونی ازجمله بانگ خروس، صدای نقاره، طبل و شیپور و کوبیدن دیوار همسایه استفاده می‌کردند که امروزه این رسم نیز با توسعه وسایل ارتباط‌جمعی بسیار کمرنگ شده است. البته امروزه نیز برای بیدار شدن در اوباشدان، با وجود استفاده از ساعت‌های زنگ‌دار، گاهی به همسایه‌ها و آشنایان نیز می‌سپارند که در صورت روشن نبودن چراغ خانه با تلفن یا با زدن زنگ خانه آن‌ها را بیدار کنند.»
او در مورد غذای سحری این خطه نیز بیان می‌کند: «در آذربایجان‌شرقی، برخلاف مراسم افطار، آداب و رسوم سحری بسیار ساده و سبک است. بیشتر مردم به‌هنگام سحر از غذاهای سبک مانند کره و پنیر و ماست استفاده می‌کنند. چای هم یک پای ثابت سفره سحری است.»
فلسفی می‌گوید: «یکی از نخستین مراسم موردتوجه مردم آذربایجان‌شرقی در این ماه آن است که افراد فامیل، دوستان و آشنایان به منزل خانوادههای داغداری بروند که بستگان خود را به‌تازگی از دست داده‌اند و به آن‌ها عرض تسلیت کنند.»
او ادامه می‌دهد: «این امر نشان از آن دارد که آذری‌ها ماه رمضان را ”عید“ می‌دانند، زیرا سنت تسلیت به بازماندگان یک متوفی ویژه اعیاد است.»
شب‌های قدر
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی در مورد مراسم احیا در این استان نیز می‌گوید: «مراسم شب‌های احیا از آیین‌های روحانی و به‌یادماندنی‌ای است که مردم این منطقه سعی می‌کنند از فیض آن به‌دور نمانند. در این استان مردان در مساجد تا به سحر به دعا و نیایش مشغول‌اند و زنان نیز اغلب به‌نوبت در خانه یکی از همسایگان جمع می‌شوند و به مراسم ویژه این شب‌ها می‌پردازند. البته امروزه در نقاط شهری زنان نیز عموماً در مساجد به آیین‌های شب‌های قدر می‌پردازند.»
او می‌گوید: «مردم تبریز علاقه خاصی به ”احسان“ در ماه مبارک رمضان دارند. پخش مواد غذایی به صورت غیرمستقیم، افطاری دادن در محلات فقیرنشین، دادن قرض‌الحسنه، توزیع کفش و لباس در مدارس، افطاری دادن به دانش‌آموزان فقیر به‌همراه اولیای آن‌ها در مدارس از رسوم تبریزی‌ها در ماه مبارک رمضان است.»
فلسفی ادامه می‌دهد: «از نکات جالب‌توجه ماه رمضان رعایت حرمت این ماه نزد اقلیت‌های دینی و مذهبی ساکن در تبریز است که این موضوع از سالیان دور همواره موردتوجه و احترام مسلمانان بوده است.»
اوخاطرنشان می‌کند: «برخی از مراسم‌ها، آیین‌ها و سنت‌های ماه رمضان در آذربایجان‌شرقی متداول‌اند که ویژه صرفاً یک منطقه و حتی صرفاً یک روستا به‌شمار می‌آیند.»
در کتاب «وفاق اجتماعی در آذربایجان‌شرقی»، نوشته فهیمه حسین‌زاده، در مورد مراسم روستاهای حومه شهرستان شبستر آمده است: «ازجمله مراسم ویژه این منطقه در ماه مبارک رمضان این است که روز پانزدهم این ماه، جوانان درب خانه‌ها را می‌کوبند و با شعرخوانی به‌زبان محلی می‌گویند: ”پانزدهم ماه رمضان میهمان شماییم.“ در این هنگام صاحب‌خانه سنجد و گردو به آن‌ها می‌دهد و برخی هم که خسیس‌‌ترند با یک سطل آب آن‌ها را میهمان می‌کنند!»
رسم کیسه‌دوزی یا برکت‌کیسه‌سی
کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی می‌گوید: «در برخی از روستاهای آذربایجان‌شرقی ازجمله حومه شبستر، مراغه، تسوج و اهر مراسم ”کیسه‌دوزی“ در روزهای خاص این ماه متداول است. آخرین جمعه ماه رمضان، 27 ماه رمضان یا آخرین پنجشنبه این ماه روزی است که در نقاط مختلف استان، زنان و دختران گرد هم می‌آیند و هر خانواده برای خود کیسه‌ای می‌دوزد. سپس مقداری پول در این کیسه‌ها می‌گذارند و بر آن دعا می‌خوانند و فوت می‌کنند و این را تا سال دیگر در صندوقچه خود نگاه می‌دارند. این کیسه را ”برکت کیسه‌سی“ (= کیسه برکت) می‌نامند و اعتقاد دارند که بدین‌صورت هرگز دچار فقر و بی‌پولی نخواهند شد.»
او ادامه می‌دهد: «در برخی از مناطق آذربایجان‌شرقی ازجمله توابع جلفا نیز روز 27 ماه رمضان، مصادف با مرگ ابن‌ملجم، را جشن می‌گیرند. در این روز، جوانان با چوب و کاه آدمک ابن‌ملجم را می‌سازند و پس از گرداندن در کوچه‌های محل روی آن نفت می‌ریزند و می‌سوزانند.»
فلسفی می‌افزاید: «در برخی از روستاهای آذربایجان‌شرقی، جمعه آخر ماه رمضان زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند هنگام عصر به مسجد می‌روند و دو رکعت نماز حاجت به‌جا می‌آورند. سپس از مسجد خارج می‌شوند و به منزل هفت زن که اسم آن‌ها ”فاطمه“ است می‌روند و از هر کدام یک تکه پارچه می‌گیرند، سپس از پارچه‌های یادشده پیراهنی بچگانه به‌نام ”پیراهن فاطمه“ می‌دوزند و نزد خود نگاه می‌دارند و عقیده دارند که تا ماه رمضان سال آینده حتماً بچه‌دار خواهند شد.»
او می‌گوید: «در توابع شهرستان مراغه نیز رسم بر این است که حدود دو هفته مانده به ماه مبارک رمضان، هر خانواده، بسته به توان خود، حیوانی قربانی می‌کند و گوشت آن را می‌پزد و در یخچال یا به‌صورت سنتی (قورما) نگاه می‌دارد. این خانواده‌ها تا پایان ماه رمضان در مراسم سحر و افطار از گوشت حیوان قربانی‌شده استفاده می‌کنند و معتقدند که برکت خانه آن‌ها افزایش می‌یابد.»
با توجه به آنچه گفته شد، آیین‌های ویژه ماه رمضان در آذربایجان‌شرقی با توجه به گستره و عمق تمدن و فرهنگ مردم این خطه از تنوع بالایی برخوردار است. با مطالعه مراسم ویژه ماه مبارک رمضان در آذربایجان این نکته بیشتر نمایان می‌شود که سنت‌های ماه بهار قرآن حتی بیشتر از مراسم بهار طبیعت مورد اقبال و احترام عمومی است.
انتهای پیام/
