موقعیت ممتاز تبریز به‌عنوان پل ارتباطی ایران و اروپا و قفقاز، به‌ویژه در دو قرن اخیر، زمینه‌ای مهیا ساخته تا این شهر به‌عنوان یکی از نخستین مراکز در ایران برای تجربه پدیده‌ها و دستاوردهای نوین بشری مطرح شود. مؤسساتی چون آتش‌نشانی، چاپخانه، مدارس به‌سبک جدید، سینمای عمومی، شهرداری، تئاتر، مرکز تلفن، کتابخانه عمومی، مدارس کرولال‌ها، مدارس نابینایان و جز آن، برای اولین بار در تاریخ ایران، در شهر تبریز شکل گرفته و سپس در سایر مناطق ایران گسترش یافته‌اند.
این تقدم در حوزه فرهنگ و هنر پُررنگ‌تر از حوزه‌های دیگر است؛ درنتیجه، مطرح شدن موضوع تأسیس موزه در تبریز به‌عنوان پدیده‌ای جدید، در زمان خود، موضوع دور از انتظاری نبوده و به‌نظر می‌رسد عواملی چون پیشینه تاریخی و فرهنگی شهر تبریز، علاقه‌مندی فرهنگ‌دوستان به حفاظت و صیانت از میراث گذشتگان و کشف برخی از آثار ارزشمند تاریخی از نقاط مختلف شهر در ایجاد زمینه برای طرح موضوع و تسریع بخشیدن به تحقق آن مؤثر بوده‌اند. بررسی اسناد و مکاتبات موجود نشان می‌دهد عوامل یادشده مسئولان وقت را با دغدغه‌ای به‌نام «تأسیس موزه در تبریز» مواجه ساخته است.
در خلال سال‌های 1306 و 1307 شمسی در محل سابق کتابخانه تربیت تبریز نمایشگاهی از سکه‌های تاریخی برگزار شد که می‌توان آن را اولین گام در راستای ایجاد موزه در تبریز، سال‌ها پیش از تأسیس موزه امروزی، دانست.
به‌نظر می‌رسد سکه‌های به‌نمایش‌درآمده در این نمایشگاه همان سکه‌هایی باشند که بلدیه تبریز در جریان تسطیح گورستان گجیل تبریز کشف کرده بود. اسناد و مکاتبات موجود این احتمال را قوت می‌بخشد. بلدیه تبریز در سال‌هایی که محمدعلی تربیت در رأس آن قرار داشت اقدام به تخریب مقابر و تسطیح گورستان تاریخی گجیل تبریز کرده و گردشگاهی به‌نام «باغ گلستان» در عرصه آن ایجاد کرد. درحین اجرای این طرح، تعدادی سکه نقره و طلا (26 سکه طلا و 57 سکه نقره) از محل گورستان گجیل کشف شد.
اقدامات صورت‌گرفته برای تشکیل موزه در تبریز پس از کشف سکه‌های مذکور و عزم جدی فعالان فرهنگی و مسئولان شهر برای ایجاد موزه و نگه‌داری این آثار در تبریز حائز اهمیت و نشان‌دهنده علاقه‌مندی نخبگان فرهنگی تبریز به تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم است.
حدود 20 سال پس از نخستین تلاش‌ها در راستای تشکیل موزه در تبریز و حدود دو سال پس از تأسیس دانشگاه تبریز، در روز دوشنبه 13 تیرماه سال 1328، موزه دانشکده ادبیات که به‌عنوان نخستین موزه این شهر و یکی از اولین موزه‌های کشور پس از موزه ایران باستان مطرح است، با سخنرانی دکتر خان‌بابا بیانی، کفیل دانشگاه تبریز، افتتاح شد و فعالیت خود را آغاز کرد.
اولین اقدامات برای تشکیل موزه آذربایجان در تبریز از سال 1335 آغاز شد. در 17 آذرماه 1335، علی دهقان، مدیرکل وقت فرهنگ آذربایجان‌شرقی، با هدف تأسیس «موزه آذربایجان» انجمنی در محل اداره فرهنگ آذربایجان ترتیب داد و موضوع ایجاد موزه در تبریز را با جدیت پیگیری کرد.
انجمنی که دهقان تشکیل داد مسئولیت یافتن مکانی برای احداث ساختمان موزه، جمع‌آوری اشیای تاریخی، تصمیم‌گیری درخصوص محتوای موزه و تأمین بخشی از هزینه‌های احداث بنای موزه و به‌طور کلی پیگیری روند تشکیل موزه آذربایجان را عهده‌دار بود. یافتن مکانی برای احداث موزه یکی از دغدغه‌هایی بود که پس از طرح موضوع تشکیل موزه آذربایجان به‌وجود آمد.
در این زمان، قطعه زمینی در ضلع غربی محوطه مسجد کبود به‌عنوان یکی از گزینه‌های مدنظر برای احداث موزه مطرح شد. بنا به درخواست علی دهقان، در تیرماه 1336، آندره گدار، معمار و باستان‌شناس شهیر فرانسوی و طراح موزه ایران باستان، به‌همراه سید محمدتقی مصطفوی، مدیرکل وقت باستان‌شناسی کشور، برای بررسی موضوع ایجاد موزه و محل آن در تبریز به این شهر عزیمت کردند.
روز شنبه پانزدهم تیرماه سال 1336 با حضور آندره گدار و جمعی از مسئولان و معاریف شهر، کلنگ احداث موزه آذربایجان به زمین زده شد و بلافاصله کارهای اولیه شامل آماده‌سازی زمین و پی‌کنی بنا آغاز شد.
اسناد و اطلاعات موجود نشان می‌دهد که نقشه ساختمان موزه آذربایجان براساس طرح اولیه آندره گدار و توسط اسماعیل دیباج، نماینده اداره‌کل باستان‌شناسی، ترسیم شده که درنهایت به‌تأیید گدار رسیده است.
هم‌زمان با این اقدامات، علی دهقان در تیرماه 1336 با هدف پایه‌گذاری موزه آذربایجان، درخواست ارسال آثاری از موزه ایران باستان به تبریز را به وزیر فرهنگ و هنر ارائه داد و براساس این درخواست، سید محمدتقی مصطفوی دستور انتقال 202 قطعه از اشیای تاریخی موزه ایران باستان را به تبریز صادر کرد. آثار مذکور را اسماعیل دیباج، که در آن سال‌ها رئیس اداره هنرهای زیبای آذربایجان بود، از موزه ایران باستان دریافت کرد و به تبریز انتقال داد و درنهایت با تشکیل نمایشگاهی از اشیای تاریخی دریافتی از موزه ایران باستان و برخی اشیای اهدایی مردم در محل تالار فوقانی کتابخانه ملی تبریز، در روز دوازدهم مردادماه سال 1336 «موزه آذربایجان» در تبریز پایه‌گذاری شد.
روزنامه «توحید افکار» در شماره 308 خود به‌تاریخ دوشنبه پنجم خردادماه 1337 در مطلبی با عنوان «موزه آذربایجان» آورده است:
«چون ممکن است اتمام ساختمان مدتی طول بکشد، لذا آقای دهقان چندین اتاق از ساختمان کتابخانه ملی را به موزه تخصیص داده‌اند و اشیا و اثاثیه موزه آذربایجان در آن اطاق‌ها چیده شده. اداره باستان‌شناسی یک نمونه از آثار باستانی که در موزه تهران مکرر بوده به تبریز فرستاده و اشیایی نیز از طرف اهالی به موزه اهدا شده که فعلاً در ویترین‌های مخصوص جا داده‌اند و بدین‌ترتیب موزه آذربایجان عملاً تأسیس شده است.»
درحالی‌که عملیات اجرایی ساخت بنای اصلی موزه از سال 1336 آغاز شده بود، هم‌زمان و تا اوایل سال 1338 موزه آذربایجان مشغول جمع‌آوری آثار و مطالعه در مورد انتخاب محل مناسبی برای افتتاح بود و اشیای موزه آذربایجان همچنان در ساختمان کتابخانه ملی تبریز نگه‌داری می‌شد. درنهایت هنرستان دختران تبریز از لحاظ ساختمان برای موزه مناسب تشخیص داده شد و پس از دریافت اشیای اهدایی هیئت‌های باستان‌شناسی، آثار اهدایی مردم و آماده‌سازی عکس‌هایی از رویداد‌‌های انقلاب مشروطه، با ایجاد سه غرفه در سالن‌ها و کلاس‌های هنرستان، موزه آذربایجان در روز سی‌ام فروردین‌ماه سال 1338افتتاح شد.
هنرستان دختران تبریز ساختمانی در جوار کتابخانه ملی سابق تبریز واقع در ضلع شمال‌شرق بنای ارک تبریز (مسجد علیشاه) و ابتدای خیابان طالقانی فعلی بود که در سال‌های بعدی ساختمان این هنرستان به دبیرستان نجات تبریز اختصاص یافت. سیدجمال ترابی‌طباطبایی عهده‌دار ریاست موزه آذربایجان بود و موزه از سه غرفه یا بخش مجزا تشکیل یافته بود:
بخش باستان‌شناسی: آثار این قسمت را موزه ایران باستان، هیئت حفاری علمی تپه حسنلو و طبقات مختلف مردم هدیه داده بودند و سکه‌های ادوار مختلف تاریخ ایران، آثار سفالی و مفرغی مکشوفه از تپه حسنلو، ظروف چینی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و غیر از آن در این قسمت قرار داشتند.
غرفه مشروطیت: در غرفه مشروطیت مجسمه نیم‌تنه ستارخان سردار ملی، لوازم‌التحریر مرحوم ثقةالاسلام، اسلحه کمری ستارخان، تابلوهایی از عکس‌های دوران مشروطه و غیر از آن به‌نمایش گذاشته شده بود.
غرفه مردم‌شناسی و هنرهای ملی: آثار این غرفه را اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه هنرهای زیبای کشور به موزه آذربایجان اهدا کرده بود که شامل پارچه‌های دست‌باف ایرانی (زری و مخملی) لباس‌های محلی و غیر از آن بود.
احداث ساختمان اصلی موزه چهار سال به‌طول انجامید و سرانجام در یازدهم مهرماه سال 1341، موزه آذربایجان در محل فعلی افتتاح و فعالیت خود را از سر گرفت. به‌طوری‌که پیش‌تر اشاره شد عملیات احداث ساختمان فعلی موزه آذربایجان از تیرماه 1336 در جوار مسجد کبود تبریز آغاز شد. معمار ساختمان موزه آذربایجان که اینک یکی از بناهای شاخص شهر تبریز محسوب می‌شود حاجی ابوالقاسم معمار بود.
موزه آذربایجان بنایی سه‌طبقه با زیربنای 3هزار مترمربع است. نمای آجری بنا، وجود قوس‌های جناغی و فضای ایوان‌مانند در نمای جنوبی بنا، جرزهای عمودی و تکرار پنجره‌هایی با قوس جناغی در بین این جرزها، همه حکایت از یک نگرش سنتی در طراحی نمای این بنا دارد.
شکل‌گیری موزه آذربایجان در تبریز را می‌توان تجلی همت مردم فرهنگ‌دوست تبریز و آذربایجان در صیانت از فرهنگ و میراث ارزشمند گذشتگان دانست. روزنامه «توحید افکار» در شماره 308 مورخ پنجم خردادماه 1337 با دعوت از مردم به مشارکت در این حرکت فرهنگی می‌نویسد:
«طبق تصمیم وزارت فرهنگ، نصف مخارج ساختمان را دولت پرداخت خواهد کرد و در سال 1337 دولت یک‌میلیون ریال به این منظور به ساختمان موزه کمک خواهد کرد. مبلغ 170هزار ریال که سال گذشته از طرف اهالی جمع شده بود خرج شد و بنای ساختمان با پولی که دولت کمک کرده ادامه دارد و امید است به‌زودی یک ساختمان آبرومند به‌نام موزه آذربایجان در تبریز ساخته شود. چنانچه گفتیم دولت درنظر دارد فقط نصف هزینه ساختمان را بدهد؛ نصف دیگر را باید اهالی پرداخت کنند. لذا امید است که به‌زودی اهالی با همت آذربایجان و آذربایجانیان محترم پایتخت، وجه لازم را در اختیار کمسیون موزه بگذارند تا بنای موزه زودتر به‌پایان رسد. از عموم اهالی آذربایجان انتظار می‌رود اشیایی که ارزش هنری و تاریخی دارند به موزه اهدا کنند که هم در موزه بهتر نگاه‌داری شود و هم مورد استفاده قرار گیرد. بعد از موفقیتی که تبریز در تأسیس کتابخانه ملی به‌دست آورده همه امیدوار هستند که در مورد موزه هم موفق خواهد شد.»
مشارکت در تأمین هزینه‌های احداث ساختمان و اهدای آثار ارزشمند تاریخی، فرهنگی و هنری ازسوی اقشار مختلف به این موزه جلوه‌ای از همت و اراده مردم آذربایجان در حفظ میراث‌فرهنگی محسوب می‌شود. نقش مردم فرهنگ‌دوست تبریز و آذربایجان در تشکیل موزه آذربایجان به‌قدری تأثیرگذار بوده است که در نخستین سال‌های فعالیت موزه، همانند «کتابخانه ملی تبریز»، با عنوان «موزه ملی آذربایجان» از آن یاد شده است.
امروزه موزه آذربایجان با پشت‌سر گذاشتن ششمین دهه فعالیت خود در عرصه موزه‌داری کشور به‌لحاظ قدمت و سابقه و غنای آثار موجود در آن یکی از مهم‌ترین موزه‌های کشور پس از موزه ملی ایران محسوب می‌شود. موزه آذربایجان در کنار اهمیت علمی‌پژوهشی برای محققان و پژوهشگران، همواره موردتوجه گردشگران داخلی و خارجی بوده و همه‌ساله پذیرای جمع کثیری از علاقه‌مندان است.
این موزه غنی با تأمین اموال فرهنگی موردنیاز، نقش مهمی در شکل‌گیری سایر موزه‌های استان ازجمله موزه‌های ایلخانی مراغه، ادب و عرفان اهر، صفوی بناب و موزه‌های مشروطه ، قرآن و کتابت، سنجش و قاجار تبریز داشته است.
*عضو کمیته ملی موزه‌های ایران
انتهای پیام/
