به‌گزارش میراث‌آریا به‌نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، سید محمد‌امین امامی عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اصفهان این مطلب را در نخستین نشست تخصصی «فن‌شناسی و آسیب‌شناسی شیشه‌های تاریخی» که سه‌شنبه 7 شهریور 96 به‌همت پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار فرهنگی تاریخی در محل پژوهشگاه برگزار شد مطرح کرد.
او در این نشست به تحلیل فرایند فرسایش آثار شیشه‌ای با تکیه بر روش‌های میکروسکوپی پرداخت و افزود: «شیشه‌های باستانی به‌عنوان یکی از یافته‌های بسیار نادر در سایت‌های باستان‌شناسی از جمله آثار بسیار ارزشمند و نمادی ارزشمندی از فرهنگ، هنر و همچنین میزان توانمندی و آگاهی صنعتگران در زمینه شناخت مواداولیه و کار با کوره‌های تولید شیشه و کنترل درجه حرارت دارند.»
او گفت: «با توجه به آسیب‌هایی که در سالیان متمادی در محیط‌های دفن به شیشه وارد می‌شود رفتار این ماده از بعد مکانیکی و شیمیایی همواره مورد توجه بوده است.»
به گفته این کارشناس، این خصوصیات همچنین به‌واسطه ایجاد رنگ‌ها و خصوصیات بسیار زیبا بر روی سطح شیشه‌های تاریخی و باستانی همواره مورد توجه متخصصان بوده است.
امامی با بیان اینکه بسیاری از تغییرات تخریبی بر روی شیشه‌های تاریخی ناشی از روند تخریب و فرسایش با توجه به مواد تشکیل‌دهنده شیشه‌اند تصریح کرد: «شیشه‌های تاریخی بسته به کاربری و نوع استفاده از شیء در سالیان از مدل‌های تخریبی خاصی برخوردار هستند. تخریب یا تغییر در شیشه‌های تاریخی یا به‌واسطه تأثیر محیط پیرامون بر روی سطح شیشه بوده یا به‌واسطه انتقال جرم در اثر تغییر شرایط پایداری از داخل شیشه به سطح خارجی آن (لیچینگ) است.»
به گفته او روش‌های غیرتخریبی همیشه نسبت به سایر روش‌ها ارجحیت بیشتری در شناسایی ماهیت ساختاری اثر و آسیب‌های واردشده به آن در سال‌های متمادی را دارا هستند.
این کارشناس با بیان اینکه در این پژوهش تعدادی از شیشه‌های تاریخی از سایت‌های باستان‌شناسی بر اساس نوع تخریب مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند افزود: «تحلیل نوع ساختارهای تخریبی با استفاده از میکروسکوپ نوری (پلاریزان) با نور منعکسه و میکروسکوپ الکترونی انجام گرفت.این روش‌ها به شناخت و تحلیل آسیب‌های سطحی این آثار نظیر هوازدگی، قوس‌و‌قزحی شدن در راستای شناسایی ساختارهای ناشی از تخریب و نوع آسیب‌وارده به اثر کمک شایانی می کنند.»
امامی گفت: «همچنین از روش آنالیز تصویری MIA Multiple Image(Analysis) برای تحلیل و تشخیص لایه‌های تخریبی در شیشه و همچنین توالی به‌وجود آمدن برخی از لایه‌های ثانویه در شیشه استفاده شده است.
لوله‌های شیشه‌ای در درهای چغازنبیل
آرمان شیشه‌گر عضو هیئت‌علمی پژوهشکده باستان‌شناسی دیگر سخنران این نشست نیز گفت: «در کاوش‌های \"اَل- اونتَش- نپیریشَ\" در محوطه مشهور به چغازنبیل لوله‌هایی شیشه‌ای به‌دست آمد که تاکنون تحقیق جامعی درباره آنها در قالب یک مقاله تحقیقی صورت نگرفته و تنها عناصر تشکیل دهنده چند قطعه از آنها که وارد موزه شیشه کورنینگ در نیویورک شده‌اند، آزمایش و مشخص شده است.»
او با بیان اینکه اخیراً یک نمونه از آنها نیز که در انبارهای قلعه فرانسوی‌ها در شوش نگهداری می‌شوند به روش فلئورسانس پرتو مجهول در آزمایشگاه دانشکده علوم دانشگاه تربیت‌مدرس تجزیه عناصری شده تصریح کرد: «مطالب مربوط به این طرح نیز در مقاله‌ای جداگانه ارائه شده و در این مقاله به این نتایج اشاره مختصری می‌شود.»
شیشه‌گر گفت: «این لوله‌های شیشه‌ای در قاب‌های درهای چوبیِ دو لنگه برخی از نیایشگاه‌ها و زیگورات معروف به چغازنبیل جای گرفته بودند. این لوله‌ها از شیشه نیمه‌شفاف ساخته شده است و بیشتر آنها به‌رنگ آبی تیره مایل به بنفش تیره (بادمجانی) بودند که نواری پهن از شیشه سفید‌رنگ به دور هریک مارپیچ شده بود.
این کارشناس در خصوص رنگ آنها نیز گفت: «اکسید منگنز از کهن‌ترین ترکیبات شیشه است که در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد در مصر، میان‌رودان و عیلام در ترکیب با چهار عنصر دیگر، اکسیدهای منیزیم، پتاسیم، آنتیموان و سرب، برای افزودن به ماده اولیه شیشه یعنی سیلیس (به‌شکل ماسه) به‌کار می‌رفته است.»
او گفت: «شیشه‌های نوع پُرمنگنز محصولاتی به رنگ‌های آبی و بنفش و نیز آبی تیره مایل به بنفش تیره (بادمجانی) تا سیاه تولید می‌کرده‌اند زیرا با کاهش مقدار منگنز شیشه بی‌رنگ تولید می‌شود.»
شیشه‌گر با بیان اینکه تجزیه شیمیایی نمونه‌های بسیاری از بازه زمانی و مناطق یادشده، وجود اکسیدهای یاد شده را با مقادیر تقریباً یکسان تأیید کرده است افزود: «آزمون نمونه‌هایی از این لوله‌های شیشه‌ای، نشان از آن دارد که در تولید آنها نیز از این مواد استفاده شده است.»
او در ادامه به بیان شرحی بر چگونگی کشف لوله‌های شیشه‌ای در ضمن کاوش‌های گروه‌های باستان‌شناسی فرانسوی، به‌ویژه رومن گیرشمن و بازسازی‌های تانیا گیرشمن و پراکندگی نمونه‌هایی از آنها در موزه‌های مختلف جهان پرداخت که اکثراً در هنگام کاوش از سوی گیرشمن به‌افراد مختلفی که برای بازدید از محوطه‌های باستانی شوش و چغازنبیل به ایران سفر کرده‌اند، اهدا شده‌اند.
روش‌های ساخت و تزیینات شیشه‌های باستانی
نفیسه حسینیان دانشجوی دکترای باستان‌شناسی دیگر سخنران این نشست بود که به بیان گوشه‌ای از پژوهش روش‌های کهن شیشه‌گری در پژوهش‌های نوین پرداخت و گفت: «در این نوشتار برای فن‌شناسی آثار شیشه‌ای ایران به بررسی انواع روش‌های ساخت و تزیینات شیشه‌های باستانی با تکیه بر پژوهش‌ها و تألیفات جدید پرداخته شده است.»
او با بررسی میزان تولید شیشه در هر دوره و مکان کشف آنها افزود:«هدف کلی پژوهش این است که با توجه به روش‌های متفاوت ساخت‌و‌تفاوت ظاهری اشیای ساخته شده با هر روش، با توجه به نشانه‌هایی که هر نحوه ساخت برروی اشیا به‌جا می‌گذارد، روش ساخت هر یک از اشیای به‌دست‌آمده ارزیابی شود.»
تاریخچه شیشه‌گری در ایران
نرگس دوستی‌ثانی مسئول بخش پژوهشی حفاظت و مرمت آثار شیشه‌ای، پژوهشکده حفاظت و مرمت نیز با مروری بر تاریخچه شیشه‌گری در ایران به کاربرد شیشه در دوره‌های مختلف تاریخی در ایران اشاره کرد .
او گفت: «از هزاره سوم پیش از میلاد شواهد استفاده از شیشه به شکل مهره و مهر در بین‌النهرین، مصر و ایران (تپه گیان، شوش، تپه حصار) به‌دست آمده است و ساخت ظروف شیشه‌ای از اواسط هزاره دوم پیش از میلاد آغاز می‌شود.»
او اظهار کرد: «تقریبا در تمام طول تاریخ از زمان ساخت شیشه، شاهد نشانه‌هایی از تجارت و داد‌و‌ستد آن (به شکل مهره، انواع ظروف و حتی شیشه خام) در بین اقوام مختلف هستیم به گونه‌ای که منشا ساخت شیشه‌ها در برخی دوره‌های تاریخی به‌طور دقیق مشخص نیست ، مثلا ظرفی که در ایران به‌دست می‌آید، ممکن است در سوریه یا فلسطین ساخته شده باشد.»
دوستی تصریح کرد: «جمع‌آوری اطلاعات تاریخیِ مربوط به شیشه‌گری و تهیه اطلسی از شیشه‌های تاریخی ایران به شناخت بهتر این آثار و دسته‌بندی آنها برای تسهیل استخراج اطلاعاتِ بیشتر، کمک خواهد کرد.»
آنالیز عنصری شیشه‌های به‌دست‌آمده از ایران
دیگر سخنران این نشست، داود آقا‌علی‌گل کارشناس پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای پژوهشکده فیزیک و شتابگرها و آزمایشگاه واندوگراف به بیان مطالبی در خصوص چالش‌های موجود در اندازه‌گیری و بررسی ترکیبات عنصری دست ساخته‌های شیشه‌ای قدیمی با روش میکروپیکسی پرداخت و گفت: «آگاهی از ترکیب عنصری مصنوعات شیشه‌های قدیمی کاربرد بسیار زیادی در تعیین نوع شیشه‌ها، بررسی تکنیک و مواد اولیه مورد استفاده در ساخت و حتی تعیین زمان ساخت آنها، برای باستان‌شناسان دارد.»
او افزود: «یکی از مسائل مهم و چالش‌هایی که در اندازه‌گیری غلظت عناصر تشکیل‌دهنده شیشه‌های قدیمی با آن روبه‌رو هستیم، وجود محصولات خوردگی و همچنین شکل‌گیری لایه تهی از سدیم در اثر تبادل یونی بر اثر تدفین طولانی مدت در محیط رطوبت است.»
به گفته او ، وجود این لایه‌های سطحی، در صورت آنالیز نمونه‌ها از سطح، باعث اندازه‌گیری مقادیر غیرواقعی ترکیب عنصری به‌ویژه عناصر سبک‌تر مانند سدیم و منیزیم که نقش مهمی در مطالعه شیشه‌ها دارند، می‌شود.
این کارشناس در ادامه به برخی از نتايج به‌دست‌آمده از آنالیز سطحی و عمقی تعدادی از دست ساخته‌های شيشه‌ای قديمی کشف‌شده در محوطه‌های باستانی مختلف در ایران که با استفاده از روش ميكروپيكسی در آزمایشگاه واندوگراف انجام شده است اشاره کرد و به مقایسه آنها پرداخت و گفت: «با استفاده از آنالیز نمونه‌ها از سطح مقطع و به‌دست آوردن توزیع عنصری عناصر تشکیل‌دهنده نمونه‌ها تعیین عمق لایه تهی ایجادشده در سطح نمونه‌ها انجام شده است.»
آقا‌علی‌گل خاطرنشان کرد: «نتایج آنالیز عنصری نمونه‌های مورد بررسی نشان می‌دهد نوع شيشه‌های به‌دست‌آمده در ایران قبل از اسلام، اوایل اسلام و دوره میانی اسلام همگی از نوع سیلیکا، سودا و آهک است و سودای استفاده‌شده در آن از خاکستر گیاهان به‌دست آمده است.
انتهای پیام/
