یکی از ابتدایی‌ترین نیازهای بشر از دیرباز نان بوده و هست، آرد ماده اصلی تشکیل دهنده نان است. برای تهیه آرد بایستی دانه‌های گندم نرم و به‌صورت گرد سفید رنگی درآیند. امروزه در کارخانه‌های مدرن آردسازی بوسیله دستگاه‌های مدرن فرایند تبدیل گندم به آرد با سرعت بیشتر و کیفیت بالا انجام می‌شود، لیکن در گذشته بشر مجبور بود با استفاده از ابزاری بسیار ابتدایی گندم را به آرد تبدیل کند. نیروی خلاقیت انسان به او کمک کرد که در چند هزار سال پیش وسیله‌ای بسازد که آسیاب نامیده می‌شود.
تاریخ ساخت اولین آسیاب‌ها به‌دست بشر برای ما روشن نیست قدر مسلم آنکه امروزه چندین هزار سال از این ابتکار و اختراع جالب توجه بشر می‌گذرد و اینک کارخانه‌های آردسازی جای آسیاب‌های قدیمی را گرفته‌اند. انرژی مولد این آسیاب‌های قدیمی باتوجه به شرایط و اقلیم هر منطقه‌ای متفاوت و از منابع مختلف تأمین می‌شد به نحوی که در بسیاری از مناطق آسیاب‌ها با نیروی آب، در برخی نقاط با نیروی چهار پایانی نظیر گاو نر، اسب، شتر و... و در بعضی از نواحی با نیروی باد کار می‌کردند. شهر تبریز در گذشته‌های نه‌چندان دور قنات‌های پر آبی داشت، از این رو آسیاب‌های تبریز عمدتاً در کنار مسیر این قنات‌ها ایجاد شده‌اند.
متأسفانه اطلاعات بسیار اندکی از موقعیت و تعداد دقیق آسیاب‌های شهر تبریز داریم. نقشه موسوم به دارالسلطنه تبریز که در سال 1297 هجری ترسیم شده اطلاعات ارزشمندی درباره بافت تاریخی شهر تبریز و بناهای موجود در آن در دوره قاجاری بدست می‌دهد. بر روی آن نقشه نام و محل 17 آسیاب تبریز در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار مشخص شده، بر اساس نقشه دارالسلطنه تبریز آسیاب‌های شهر در دوره ولیعهدی مظفرالدین شاه در تبریز عبارت بودند از آسیاب امام جمعه در قله بیلانکوه و در کنار مسیر قنات امام جمعه، آسیاب عبدالصمدخان در منتهی الیه شرقی بیلانکوه به فاصله اندکی از خانه کلانتر، آسیاب کربلایی صادق در شرق خانه کلانتر، آسیاب کلانتر در بازارچه بیلانکوه و درجوار مسیر قنات کلانتر، آسیابی در منتهی الیه شرقی بیلانکوه، آسیابی در کنار پل بیلانکوه در سمت شرقی قبرستان موسوم به شیخ کمال، سه حجر آسیاب موسوم به آسیاب‌های حاجی میرزاهاشم آقا در قله بیلانکوه درکنارمسیر قنات حاجی میرزا هاشم آقا، آسیاب حاجی محمدحسین در قله بیلانکوه، آسیاب حاجی میرزا یوسف در محله مارالان و در کنار مسیر قنات قورچی باشی، آسیاب ابراهیم سلطان قورخانه در محله مارالان و در کنار مسیر قنات قورچی باشی، آسیابی دیگر در محله مارالان و در کنار مسیر قنات قورچی باشیف آسیاب حاجی ابوالحسن در محله مارالان و در کنار مسیر قنات قورچی باشی، آسیاب ابراهیم سلطان در منتهی الیه جنوبی محله مارالان و در کنار مسیر قنات قورچی باشی، آسیاب میرزا علی منجم باشی در کنار مهرانرود و حدفاصل محلات امیرخیز و چوستدوزان و آسیاب حاجی ابراهیم در منتهی الیه شرقی محله خیابان.
با توجه به اطلاعات موجود نکات مهمی درباره آسیاب‌های تبریز روشن می‌شود استقرار این سازه‌ها در کنار مسیر قنات‌های پر آب تبریز بیانگر نوع آسیاب‌های شهر است، این آسیاب‌ها از نوع آبی و نیروی محرکه آن‌ها آب قنات بود. همچنین مروری بر نحوه پراکندگی این سازه‌ها در سطح شهر نشان می‌دهد آسیاب‌های شهر عمدتاً در دو محله مارالان و بیلانکوه متمرکز بوده‌اند، به‌طوری‌که از مجموع 17 حجر آسیاب تبریز در دوره ناصری 10 آسیاب در بیلانکوه و 5 حجر از آن‌ها در محله مارالان قرار داشته‌اند.
در این میان، یادداشت‌های نادرمیرزا در باب قنات‌ها و آسیاب‌های تبریز نیز حائز اهمیت است، او در کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز با اشاره به قنات حاجی میرزا هاشم آقا در قله بیلانکوه می‌نویسد:
«این کهریز دویم است در تبریز در کثرت عذوبت و نفع. ضلعی بزرگ از شهر را سیراب کند و آسیاب‌های بافایده بگرداند. این کهریز را حاجی میرزا هاشم‌بن میرزا مهدی قاضی حفر کرد.»
مهم‌ترین دلیل استقرار 10 حجر از مجموع 17 آسیاب تبریز در محله بیلانکوه را می‌توان قرار داشتن این محله در مسیر یا مظهر چندین رشته قنات پرآب تبریز دانست که از آن جمله می‌توان به قنات‌های مجتهد،حسن پادشاه، شاه چلبی، بالا کلانتر، مهدی‌آباد (کلانتر)، امام جمعه، علی‌آباد، کاروانگاه، خواجه علی بیگ و حاجی میرزاهاشم آقا اشاره کرد.
به‌نحوی که پیش‌تر نیز گفته شد از مجموع 17 آسیاب تبریز 5 آسیاب درمحله مارالان قرار داشته‌اند و جالب اینکه هر پنج حجر آسیاب این محله با آب قنات قورچی‌باشی کار می‌کردند. نادرمیرزا درباره قنات قورچی‌باشی در محله مارالان و آسیاب‌های این محله می‌نویسد:
«عینی پر آب و معروف است و بئار آن به جانب مشرق حفر شده از رود نیز بهره دارد.این قنات در جنوب مشرقی شهر بر اراضی مشرف می‌شود. پس از آنکه چند طاحونه را دایر نمود، با نهری روگشاده به عمارت و کارخانه باروت‌کوبی دولت جاری گردد و آن دستگاه به کار اندازد. پس از چند گامی بیرون آن دستگاه سه حجر طاحونه دیگر باشد پس از طواحین، کوی مرالان و بسیاری از بساتین را در آن سوی سیراب کرده و...»
از نیروی محرکه لازم برای به گردش در آوردن سنگ آسیاب که بگذریم یکی از اجزای اصلی و اولیه هر آسیاب، سنگ‌های آسیاب است. سنگ‌های مذکور از مناطق صخره‌ای کوه‌ها تهیه می‌شدند و البته این کار را افراد متخصصی که به فن سنگ بری آشنا بودند، انجام می‌دادند. برای تهیه سنگ مورد نیز قسمت‌های بدون رگه و نسبتا صاف صخره‌های سنگی را انتخاب می‌کردند، و افرادی که در این کار تخصص لازم را داشتند قسمت مورد نظر را بوسیله ابزار مخصوصی از صخره جدا و پس از تراشیدن و صیقل دادن سنگ آن را به شکل مورد نظر در می‌آوردند.
کوه‌های سرخاب در شمال تبریز به دلیل نزدیکی به شهر و دارا بودن قطعات سنگی مناسب برای تهیه سنگ آسیاب، از مناطق عمده تأمین سنگ‌های فوق برای آسیاب‌های تبریز محسوب می‌شدند. آثار تیشه سنگ بران که به دنبال تهیه سنگ آسیاب روی به ارتفاعات فوق می‌نهادند هنوز هم در برخی مناطق صخره‌ای کوه‌های سرخاب مشهود است.
* مهدی بزاز دستفروش، عضو کمیته ملی موزه های ایران
انتهای پیام/
