خاندان ملک‌التجار اصلیتی کازرونی دارند که تقریبا در سال‌های اولیۀ تأسیس سلسله قاجار و در سال 1210 هـ . ق از کازرون به بوشهر نقل مکان کردند.
نخستین فرد از خاندان ملک‌التجار فردی به نام حاجی علی اکبر تاجر کازرونی بوده است که تقریبا همزمان با اواخر دوران حکومت زندیه و اوج‌گیری قدرت آقامحمدخان قاجار به دلیل عدم ثبات سیاسی و اقتصادی بوجود آمده در فارس و کازرون که قتل و غارت، و هرج و مرج شدید سیاسی ـ اقتصادی فضای کسب و کار و تجارت را ناایمن کرده بود از کازرون به بوشهر آمد و در این شهر ساکن شد.
با توجه به مناسب بودن بستر تجارت و بازرگانی در بندر بوشهر حاج علی اکبر تاجر کازرونی سرسلسله خاندان ملک‌التجار، رفته رفته در امر تجارت ترقی و پیشرفت کرده و این ترقی در امر تجارت تا بدانجا بود که حتی بعد از او فرزندانش حاج غلامحسین و حاج محمد شفیع تاجر کازرونی به یکی از معروف‌ترین و در عین حال بزرگ‌ترین تاجران و بازرگانان عصر خود تبدیل شد.
آقامحمد خان شفیع در سال 1302 هـ . ق با کمک مردم بوشهر موفق به تأسیس شرکتی با نام «کمپانی تجاری ایران» شد. این شرکت با سرمایه 350هزارتومان برای مقابله با نفوذ بیش از پیش اقتصادی انگلیس در بوشهر شد، از میان ملک‌التجارها که اسامی و القاب آنها هرکدام به تفصیل در فارس‌نامۀ ناصری ذکر شده است می‌توان از آقا محمد علی ملقب به ملک‌التجار دوم و حاج‌محمدمهدی، ملک‌التجار سوم نام برد که از نسل حاج‌غلامحسین تاجر کازرونی بودند و در میان خاندان ملک‌التجار به دلیل داشتن وجاهت سیاسی و اقتصادی تقریبا تا حدودی از مابقی افراد این خاندان نام بردارترند.
نکته در خور تأمل آن‌که به فاصله تغییر نسل در خاندان ملک‌التجار ، فرزندان نسل‌های بعدی در این خاندان از آنجا که سالیان متمادی در بندر بوشهر اقامت داشتند خوی و خصلت بوشهری گرفتند. تاجایی که در اسناد و فرمان‌هایی با مضمون‌های گوناگون، پسوند بوشهری بر آنان اطلاق می‌شد.
فسایی آقامحمد علی ملک‌التجار دوم را یکی از سرمایه‌دارترین تجار ایران به شمار می‌آورد و به قول او «به ارث و استحقاق به لقب جلیل ملک‌التجاری سرافراز شد. از وفور مال التجاره اگر شخص اول نبود لا محاله در شماره شخص دویم محسوب بود و در سال 1295 هـ . ق در بندر بوشهر وفات یافت.» بنا به رسم موروثی بودن منصب ملک‌التجاری در دوره قاجار، ملک‌التجاری در خاندان حاج‌علی‌اکبر تاجر کازرونی نیز به جا ماند.
علاوه بر آقامحمدعلی ملک‌التجار بوشهری (کازرونی)، حاج‌محمدمهدی ملک‌التجار بوشهری (کازرونی) ملک‌التجار سوم نیز یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های خاندان ملک‌التجار در ایران بود و علاوه بر نفوذ بالای اقتصادی از وجاهتی سیاسی نیز در نزد حاکمان وقت برخوردار بود. این وجاهت از منظر سیاسی تا بدان حد بود که بارها به واسطه نفوذی که حاج محمد مهدی ملک‌التجار بوشهری (کازرونی) در ارکان حکومت قاجار داشت بارها ضمانت مالیاتی بوشهر و بنادر خلیج فارس را بر عهده گرفت.
بر همین اساس است که در سال 1304 هـ . ق ناصرالدین شاه قاجار حکومت بنادر و جزایر خلیج فارس را به حاج‌محمدمهدی ملک‌التجار واگذار می‌کند. از طرفی براساس اسناد موجود در کتاب نارنجی متعلق به دولت روسیه، او اولین فردی است که در هنگام گفت‌وگوی بازرگانان تهران با عین الدوله از برپایی مجلس مبعوثان سخن می‌آورد.
در سال 1313 ه.ق حاج‌مهدی ملک‌التجار در بوشهر نفوذ تام و اقتدار تمام داشت. یک سال بعد که قانون منع ورود اسلحه در بوشهر به خواست انگلیسی‌ها اجرا شد مسئولیت تفتیش اسلحه و ضبط آن به حاج محمد مهدی واگذار شد.
ملک‌التجار در بهمنی (محله‌ای در بوشهر) عمارتی ییلاقی داشت که متجاوز از 150هزار تومان هزینه ساخت آن شده بود که در حال حاضر این عمارت به نام عمارت ملک بوشهر به ثبت سازمان میراث‌فرهنگی کشور رسیده است.ناصر الدین شاه با تفویض قدرت سیاسی و اقتصادی بوشهر و بنادر به محمد مهدی ملک‌التجار او را مأمور پایان بخشیدن به سلطه شیخ نشینان خلیج فارس می‌کند که توانسته بودند بر بخش‌هایی از بنادر مسلط شوند.
پس از مدتی ملک‌التجار توانست در بنادر جنوب بنا به گفته منابع عَلَم دولت انگلیس رابرافکند و عَلَم دولت ایران را بر جای آن نشاند و بنادر را ازچنگ تعدی و تجاوز آنان خلاصی بخشد. در امور مربوط یه تجارت و بازرگانی که در اندیشه حاج مهدی ملک‌التجار تا حدود فراوانی به سیاست پیوند خورده بود تشکیل شرکتی با عنوان کمپانی تجار بوشهر به منظور کسب و کار و تجارت داخلی و از سویی تجارت با اروپا ، با سرمایه‌ای به مبلغ کل یک میلیون روپیه آن روز می‌توانست مثمر ثمر واقع شود.
علاوه بر این ملک‌التجار به واسطه اعتباری که کسب کرده بود نماینده چندین شرکت خارجی در ایران بود، شرکت‌هایی چون، زیگلر کمپانی، کری بال، و کمپانی ملی که هر کدام از این شرکت ها با توجه به نفوذ فراوانی که دولت‌هایشان در دربار قاجار داشتند توانستند تأثیرات به سزایی از خود در چرخه اقتصاد و تجارت دوران قاجار از خود بر جای گذارند.
هرچند مُسرِف بودن این شخصیت بدان جا بود که برخی از منابع آن عصر بدان اذعان داشته‌اند که بر اثر همین اسراف و از دست دادن سرمایه خویش در سن سی سالگی درنهایت تنگدستی در بمبئی درگذشت و جسدش را به نجف اشرف بردند و در آنجا دفن کردند.
* کارشناس میراث‌فرهنگی استان بوشهر
انتهای پیام/
