خراسان‌رضوی یکی از استان‌هایی است که در زمینه اجرای تعزیه در ایران سابقه‌ای دیرینه دارد و اجرای این هنر مذهبی در این استان همواره تداوم داشته است.
نیشابور نیز از شهرهایی است که نمایش تعزیه در بسیاری از روستاهای این شهرستان برگزار می‌شود، اما در روستای فدیشه، به‌صورتی متفاوت برگزار می‌شود و زنان شبیه‌خوانی و تعزیه را برعهده دارند. گزارش میراث‌آریا از این آیین را می‌خوانید. شیوه زنانه تعزیه در فدیشه مجلسِ اصلی شبیه‌خوانی زنان از گذشته تا امروز در صبح روزِ تاسوعا برگزار می‌شود، در این روز مجلس شهادتِ امام‌حسین (ع) که در محل با عنوان مقتل امام‌حسین شناخته می‌شود، برگزار می‌شود. در گذشته علاوه بر این مجلس، مجلسِ شهادت امام‌علی (ع) در روز بیست‌و‌یکم ماه رمضان اجرا می‌شده‌است.
علاوه بر این، وجود شیوه زنانه تعزیه در فدیشه حضور این عنصر را در نظامِ آیینی روستا برجسته‌تر می‌سازد.
در گذشته شبیه‌خوانی زنان فدیشه محدود بر این دو مجلس بوده است، این در حالی است که در سال‌های اخیر زنان تعزیه‌خوانانِ فدیشه‌ای فعالیت خود را گسترش داده و در فرصت‌های دیگری مانند اربعین و شهادت برخی از اهل‌بیت (ع) به اجرای تعزیه و مجالس مانند مجلسِ شهادت حضرت رقیه (ع) می‌پردازند. چنانکه متولی فعلی شبیه‌خوانی زنان فدیشه بیان می‌دارد، تعداد مجالسِ شبیه‌خوانی ایشان به بیش از پنج مجلس افزایش یافته است.
به نظر می‌رسد، در دو دهه اخیر که گروه جدیدی مسئولیت شبیه‌خوانی را بر عهد گرفته‌اند، رشدِ کمی و کیفی قابل ملاحظه‌ای در شبیه‌خوانی زنانِ فدیشه قابل‌مشاهده باشد. با وجود رشدِ مذکور و تعدد نسبی مجالسِ تعزیه، کماکان مهم‌ترین اجرای تعزیه زنان، همان اجرای روزِ تاسوعا است.
تعزیه زنان از گذشته تا امروز در مکانی خاص که مخصوص عزاداری و جلساتِ مذهبی زنان بوده است، برگزار می‌شود. تا سال‌های ابتدای دهه هفتاد خورشیدی این مراسم در مکانی که به «پای تکیه» معروف بوده، اجرا می‌شده‌است. در همین سال‌ها این بنا با اجرای طرح هادی روستا تخریب می‌شود و حسینیه‌ای ویژه بانوان تحت‌عنوان «فاطمیه» احداث می‌شود، از آن زمان تاکنون مکانِ موسوم به «فاطمیه» محل برگزاری مراسمِ شبیه‌خوانی زنان فدیشه شده است.
جلوگیری از بخش صدای تعزیه‌خوانی زنان در هنگامه برگزاری مراسم در بیرون از حسینیه نوارِ تلاوت قرآن پخش می‌شود، این مراسمِ آیینی، غالبِ زنانِ فدیشه را در روز تاسوعا در گروه‌های مختلف سنی به خود جذب می‌کنند. در سال‌های اخیر زنانی از روستاهای مجاور نیز در این مراسم شرکت می‌کنند.
البته زنانِ فدیشه در روزِ تاسوعا، مجلسِ مقتلِ امام‌حسین (ع) را اجرا می‌کنند، این تعزیه نسبت به تعزیه عمومی روستا از نظرِ مؤلفه‌های نمایشی، موسیقیایی و شعر ساده‌تر است، این مجلس زنانه را می‌توان چکیده کوتاهی از تعزیه عمومی روستا در روز عاشورا دانست.
در این چکیده کوتاه که بین دو تا سه ساعت طول می‌کشد، عمدتاً تأکید بر مواجهات و وداع امام‌حسین (ع) با زنان اهل‌بیت (ع) مانند حضرت زینب (ع)، حضرت سکینه (ع) و فضه است. جدا از چکیده بودن تعزیه زنان، ادواتِ نمایشی مراسم محدود به دو علم، یک شمشیر، یک صندوقچه لباس و یک عبا برای شبیه امام‌حسین (ع). صورتک‌هایی از شخصیت‌های کربلا چند چادر عربی برای زن‌خوان‌ها است.
شبیه‌خوانی زنان فدیشه دارای مؤلفه‌های سه‌گانه نمایش، شعر و موسیقی
با این حال برخی ویژگی‌های فرهنگی خاص را می‌توان برای شبیه‌خوانی زنان فدیشه در مؤلفه‌های سه‌گانه نمایش، شعر و موسیقی برشمارد. علم گردانی با برپانمودن علم‌های مخصوص تعزیه زنان محقق می‌شود. بدین‌منظور از نمونه‌های زنانه علم‌های سنتیِ نیشابور که تحت‌عنوان علم جریده نیز در منطقه مورد مطالعه شناخته می‌شود، استفاده می‌شود.
این علم‌ها که در اصل به مثابه نشانه‌های تعزیه زنان فدیشه مطرح هستند، نسبت به نمونه‌های مردانه بسیار سبک‌تر و کم حجم‌تر طراحی و ساخته شده‌اند. با این حال از حیثِ نقش مایه‌ها و مهارتِ هنری به‌کاررفته تفاوت کلی با نوعِ مردانه ندارند.
معمولاً در روز سوم ماه محرم زنان طی مراسمی به علم‌بندی و برپا کردن دو علمِ جریده در مرکزِ فاطمیه مبادرت می‌کنند. چنانکه زنانِ فدیشه بیان می‌کنند، علم‌بندی و انتقال علم‌ها به مرکزِ فاطمیه دلالت بر ورود اهل‌بیت (ع) به سرزمین کربلا دارد. در حقیقت، استقرارِ علم‌ها در مرکزِ فاطمیه آن محل به‌صورت نمادین به صحرای کربلا و مقتل امام‌حسین (ع) مبدل می‌سازد.
تعزیه زنانِ فدیشه که عموماً شامل وداع حضرت امام‌حسین (ع) با زنان اهل حرمِ خود است، عموماً زیر همین علم‌ها صورت‌می‌گیرد. در اصل این علم‌ها را می‌توان به مثابه عنصری نمایشی در نظر گرفت که صحنه کربلا و روز عاشورا را نشان‌می‌دهد. به‌عبارتی دیگر به نظر می‌رسد، می‌توان گفت این علم‌ها نقش قابل ملاحظه‌ای در ایجاد احساس تصویری دقیقی‌تری مربوط به سرزمین کربلا در تعزیه زنانِ فدیشه ایفا می‌کنند. او ادامه‌داد: علاوه بر اهمیت نمایشی بهره‌گیری از علم‌های زنانه نیشابوری، حضور این عنصر با عنایت به محلی بودن آن بر ارزش‌های فرهنگی مراسم می‌افزاید. تنها جلوه موسیقیایی مراسم تلاش شبیه‌خوان در اجرای آهنگین اشعار اغلب رباعی و ابیات مربوط به تعزیه است.
ثبت ملی مراسم شبیه‌خوانی زنان روستای فدیشه
مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌رضوی در این باره می‌گوید: «مراسم شبیه‌خوانی زنان روستای فدیشه به شماره ۲۶۱۶ و به تاریخ ۲۵/۱۱/۱۴۰۰ در فهرست میراث‌فرهنگی ناملموس (معنوی) ملی کشور ثبت‌شده است.»
سید جواد موسوی می‌افزاید: «روستای فدیشه شهرستان نیشابور از معدود نقاط در سطح کشور است که در نظامِ آیینی آن سنت شبیه‌خوانی زنان حضورِ پایدار و ریشه‌دار دارد. حضور این سنت در کنار تعزیه عمومی روستا که یکی از با شکوه‌ترین مجالسِ شبیه‌خوانی خراسان است، حاکی از جایگاه بارز تعزیه و تعزیه‌خوانی در نظامِ آیینی عاشورایی است.»
او ادامه می‌دهد: «فدیشه از جمله مهم‌ترین نقاط در منطقه نیشابور است که اقشارِ مختلفِ جامعه و گروه‌های مردان و زنان در سنین مختلف از دیرباز در برگزاری مراسمِ بزرگداشت اهل‌بیت (ع) اهتمامِ ویژه‌ای را از خود نشان داده‌اند.»
موسوی یادآور می‌شود: «مهم‌ترین جلوه‌ای این اهتمام در دهه اول ماه محرم و سوگواری امام‌حسین (ع) خود را نشان‌می‌دهد. او تصریح‌کرد: مراسمِ شبیه‌خوانیِ مهم‌ترین فعالیتِ اهالی فدیشه و برخی روستاهای مجاور در این مسیر است، همین موضوع موجب شده‌است، شبیه‌خوانیِ فدیشه به شهرت قابل ذکری در سطحِ استانِ خراسانِ رضوی دست یابد.»
مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان‌رضوی می‌افزاید: «هم‌چنین مراسمِ شبیه‌خوانی فدیشه در روزِ عاشورا یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های عاشورایی در سطحِ استان است، این مراسم در سال ۱۳۹۹ در فهرستِ ملی میراث‌فرهنگی ناملموس به شماره ۲۲۱۲ ثبت‌شده است.»
موسوی تصریح می‌کند: «برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر این مراسم تمام جامعه فدیشه‌ای با یکدیگر همکاری می‌کنند، حضورِ تعزیه در نظامِ آیینی فدیشه محدود به‌روز عاشورا نیست بلکه در دهه اول ماه محرم هر روز عصر این مراسم برگزار می‌شود.
انتهای پیام/
