آن مسجد گویا در اواسط سدۀ سوم ه.ق بر روی خرابۀ مسجدی کهن‌تر ساخته شده که توسط یکی از خوارج به نام «حمزه آذرک» ویران شده است.
بیشترین اطلاعات در مورد ویرانی و بازسازی آن مسجد را علی ابن زید بیهقی در تاریخ بیهق ارائه کرده که در این جا خلاصه‌ای از آن نقل می‌شود: «مسجد آدینه قصبه سبزوار در روزگار حمزة بن آذرک الخارجی خراب شده بود و مردم نماز جمعه و اعیاد به خسروجرد رفتندی و زنی بود مالدار در قصبه (شهر سبزوار) روزی اهل خسروجرد را با اهل قصبه نزاعی افتاد و گفتند ما را امروز عید نیست... مشایخ رقم بر زدند و گفتند باغ این مستوره متموله، (زن مالدار) این کار را شاید. برخاستند و به در سرای او رفتند.
... آن پیرزن رحمه‌االله گفت چندان که مسجد را می‌باید... من بر نامه گواه گیرم... و مزد اجرا و عمله چندان که باید من می‌دهم. مردمان گفتند شکرالله سعیک... پس این مسجد بنا کردند در تاریخی که خلیفه المعتمدبالله بود و پادشاه خراسان امیر احمدبن عبدالله الخجستانی و آن منبر که نام احمد خجستانی بر وی نوشته بود بتاریخ ست و ستین و مأتین من دیدم... ».(اخیرا آقای محمدرضا محتشم کتابی با عنوان مسجدی و بیهقی تالیف کرده و با مراجعه به متون دیگر و ارائه استدلال‌هایی برخی گفته‌های ابن فندق «بیهقی» را نقد و تصحیح کرده‌اند.)
بنا به روایت بیهقی مسجد آدینه پیش از سال ۲۶۶ه.ق ساخته شده و قبل از آن مسجد آدینه دیگری در سبزوار بوده است.
در مرحلۀ دیگر امیر ابوالفضل زیادی همان مسجد را در تاریخ ۳۱۷ه.ق تجدید عمارت کرد که از آن عمارات تا عصر بیهقی (قرن ششم ه.ق) اثری باقی مانده بود.
در سال ۴۲۰ه.ق «خواجه امیرک دبیر» هزار درهم به «خواجه ابو نعیم احمد بن علی» داده و او منارۀ مسجد را بنا کرد. آن مناره بر اثر زلزله‌ای در سال۴۴۴ه.ق فرو ریخت. معماری که آن مناره را ساخته بود، شالوده و بخشی از بدنۀ منار را دوباره ساخت، اما ساختمان کل منار را نیمه‌کاره گذاشت و فرار کرد. بعد از یک سال باز آمد و کار را تمام کرد. سبب گریختن او آن بود که در مدت یک سال بنا نشست کند و بعداً خللی در آن به بار نیاید.
آن منار که هنوز بر جای مانده، ۲۳متر ارتفاع و۶ متر و ۳۰ سانتیمتر قطر دارد. منار مسجد پامنار از نوع منارهای جنبان است.
مسجد آدینه معروف به «پامنار» از ابتدای شکل‌گیری تا آخرین مراحل تجدید عمارت در سال۳۱۷ه.ق به شیوه «رازی» و سبک خراسانی یا شبستانی همانند مسجد فهرج یزد و تاریخانۀ دامغان ساخته شده و دارای شش ستون با قاعدۀ مربع و ۹ چشمه طاق است.
وسعت کلی بنا ۳۵۰مترمربع و فضاهای تشکیل دهنده مسجد عبارتند از یک میانسرا در ابعاد ۱۱/۲۵×۱۷/۱۵متر، یک شبستان با ۹ ستون و چهار غرفه در طرفین و ایوان ورودی، دالان و اتاقک‌هایی در سمت شمال و منارهای آجری در گوشه شمال‌غربی که در ابتدا احتمالا خارج از بنای مسجد بوده است.
بر بدنۀ مناره کتیبه‌ای به خط ثلث به عرض ۷۰سانتیمتر با آجر تراش نقش بسته که مضمون آن تاکنون مشخص نشده و تنها عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای کتیبه قابل تشخیص است.
این مناره با توجه به ساختار، بسیار ارزشمند و قابل مطالعه است.
مسجد پامنار سبزوار در تاریخ ۲۳ فروردین سال ۱۳۴۶ به شماره ۶۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
انتهای پیام/
