جعفر خاندوزی در یادداشتی نوشت: بازارها عموماً شامل تیمچه‌ها، راسته‌ها و راه‌های فرعی هستند و موجب حضور اصناف و هنرهای وابسته به منطقه ازجمله صنایع‌دستی و هنرهای سنتی شده‌اند.
شهر استرآباد قدیم و گرگان کنونی از شهرهای تاریخی و باستانی ایران نیز دارای یکی از همین بازارهاست. «بازار نعلبندان» در محله‌ای به همین نام، جزو جاذبه‌های گردشگری گرگان و بازارهای سنتی کشور محسوب می‌شود که در عین این‌که پیشینه تاریخی و بافت تاریخی خود را حفظ کرده است، هنوز به‌عنوان یکی از بازارهای فعال محلی این شهر جنب‌وجوش گسترده‌ای دارد و قلب تپنده این شهر به شمار رفته و می‌آید. در این بازار حدود ۱۵۰ مغازه به چشم می‌خورد؛ البته به‌غیراز مغازه‌ها، تعدادی از فروشنده‌ها هم اجناسی را برای فروش بر روی گاری‌ها گذاشته و دست‌فروشی می‌کنند.
پیشینه این بازار به قرن چهارم هجری می‌رسد و ازنظر سبک معماری و راسته‌های مربوطه یکی از زیباترین بازارهای استان گلستان و منطقه شمال ایران محسوب می‌شود. این بازار محلی برخلاف دیگر بازارهای قدیمی ایران، سرپوشیده نیست و راسته باریک پیچ در پیچی دارد که در دو طرف آن دکان‌ها صف کشیده‌اند و با سقف‌های شیروانی خود یادآور باران‌های همیشگی شمال هستند. وجه تمایز بازار نعلبندان با دیگر بازارهای سنتی کشور را می‌توان روباز بودن آن بیان کرد و شاید علت این امر نوع خاص معماری یا شرایط اقلیمی آن زمان بوده است.
در گذشته، هر راسته این بازار به‌طور عمده از آنِ یک صنف مانند راسته نجاران، زرگران، دباغان و کفشدوزان بوده است. در راسته بزازان فضای بزرگی برای نعل زدن به اسب بوده و کاروان‌هایی که از این مسیر می‌گذشتند و یا روستاییان و ترکمن‌ها که به این شهر می‌آمدند، اسبان خود را در آنجا نعل می‌زدند که می‌تواند دلیلی برای نام این بازار باشد.
در کتاب احسن‌الطوانین آمده است: «قدیمی‌ترین بازار استرآباد، بازار نعلبندان است. از میان این بازار که در وسط شهر واقع شده است، نهر آبی عبور می‌کند». اسدالله معطوفی تاریخ‌پژوه گرگانی با ذکر نوشته مقدسی می‌گوید بازارچه نعلبندان گرگان حداقل بیش از هزار سال قدمت دارد. برخی نیز، تاریخ این بازار را مربوط به دوران قاجار می‌دانند که برای اولین بار در دوران حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد. در منابع تاریخی دیگر، پیشینه‌ی بازار به سال ۳۷۵ هجری قمری برمی‌گردد. علاوه بر بازار، وجود دارالحکومه و میدان توپخانه و بناهای حکومتی در محله اصلی نعلبندان بر اهمیت این محله می‌افزوده است. و نیز عناصر ارزشمند شهری چون مسجد جامع شهر که تاریخ آن دست‌کم به روزگار سلجوقیان می‌رسد و دارای مناره‌ای از آن دوران است، حمام قاضی متعلق به روزگار افشاریان و بقایای کاروانسرای نعلبندان وجود دارد. آرامگاه میرکتول گرگان نیز از بناهای تاریخی و آرامگاه‌های ایران بجا مانده از دوران قاجار، در شمال شرقی این بازار قرار دارد. این بنا که به‌عنوان مقبره شهیدین نیز شناخته می‌شود محل دفن دو فقیه بزرگوار گرگان است. بنای یادشده، جزو گورستانی بود که در شمال مسجد جامع گرگان جای داشت و اکنون دیگر وجود ندارد. عناصر یادشده به‌علاوه تکایای نعلبندان که در نوع خود به لحاظ معماری و شهرسازی یکی از فضاهای ارزشمند شهری بافت تاریخی گرگان هستند در این بازار قرار گرفته‌اند.
همچنین در متون تاریخی، گزارش‌ها و سفرنامه‌های خارجی مانند رابینو، نشان از وجود بازارهای مختلفی در این منطقه می‌دهد. بر پایه این مستندات، پیشینه بازارهای استرآباد و گرگان تاریخی (جرجان، در نزدیکی گنبدکاووس کنونی) به دوره هخامنشی نیز بازمی‌گردد. این منابع می‌گویند نام پیشین این بازار، «قیصریه» و درازی آن از مسجد جامع تا میدان عباسعلی (چهارراه میدان کنونی) بوده است. اما امروزه، تنها بخشی از آن‌که احتمالاً همان راسته نعلبندان بوده، باقی مانده است.
در این بازار، بنای تکایایی دوطبقه با کاربری تجاری- مذهبی متعلق به خانواده‌ها و اصناف مختلف شهر از دوره قاجاریه هنوز وجود دارد که در ایام سال به کسبه متقاضی اجاره داده می‌شود اما در ده روز دهه محرم، کسبه بساط و محصولات خود را از داخل تکایا جمع کرده و صاحبان آن‌ها، تکایا با پرچم‌ها و پارچه‌های مشکی و برافراشتن عَلَم، تزیین می‌کنند.
از سوی دیگر، میدانگاهی بازار نیز که در طول سال محل دست‌فروشان است در دهه محرم خالی‌شده و در شب‌های این دهه، محل دسته روی و عَلَم‌گَردانی هیئآت و دسته‌های عزاداری محلات گرگان است و دسته‌ها سرِ راه خود از یک محله به محله دیگر، در این میدانگاهی نیز توقف کرده و دقایقی را در آنجا سینه‌زنی می‌کنند؛ به‌ویژه در شب برگزاری آیین «طوق‌بندان» که در گرگان به نام علم‌بندان مشهور است. طوق‌بندان از مراسم خاص مردم گرگان است که روزهای چهارم تا دهم محرم و در ساعت پیش از اذان مغرب در محله‌های تاریخی گرگان برگزار می‌شود که طوق‌بندانِ محله‌های «نعلبندان»، «پاسرو» و «میخچه‌گران» در روز پنجم برگزار می‌شود.
ترکیب بافت بازار کنونی نعلبندان به‌صورت خطی است که در امتداد گذرهای قدیمی شکل‌گرفته و به میدانگاهی بازار ختم می‌شده. در حال حاضر این بازار در نزدیکی میدان شهرداری ابتدای خیابان امام خمینی از جنوب به این خیابان، از شرق به خیابان شهدا، از شمال به محله تاریخی نعلبندان و از غرب به محله سرچشمه متصل شده است. اما پس از ساخت خیابان امام خمینی در روزگار پهلوی اول در سال ۱۳۱۱ توسط تیمسار منصور مزیّن (نماینده شاه در منطقه گرگان و دشت)، بازار نعلبندان به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد که در حال حاضر آنچه به نام بازار نعلبندان معروف است بخش جنوبی است. این بازار از همه کوچه‌های اطراف دسترسی دارد؛ کافی است از یکی از محله‌ها و یا خیابان‌های اطراف بازار وارد شوید و برای خارج شدن از بازار نیازی نیست تا مسیر را برگردید؛ می‌توانید از مسیر پیش رو خارج‌شده و از مغازه‌های حاشیه خیابان نیز دیدن کنید.
بازار سنتی و تاریخی نعلبندان، جدا از این‌که یکی از گنجینه‌های تاریخی و میراث‌فرهنگی گرگان و استان گلستان و از مراکز خرید گرگان به شمار می‌آید، یکی از اماکن دیدنی گرگان نیز محسوب می‌شود. گشت‌وگذار در بازار سنتی نعلبندان، حسابی لذت‌بخش است. بوی ادویه‌جات و گیاهان دارویی در عطاری‌ها، عطر میوه‌های مختلف، صدای فروشندگان و همهمه‌ی خریداران، حسابی هر مشتری و مسافر و گردشگری را سر ذوق خواهند آورد. بی‌شک رفتن به بازار نعلبندان حتی اگر قصد خرید هم نداشته باشید یکی از بایدهای سفر به گرگان است؛ چون چنان روح زندگی در این بازار در جریان است که به‌خوبی مردم محلی را از نزدیک می‌بینید و با لهجه‌ها و خرده‌فرهنگ‌های آن‌ها آشنا می‌شوید.
این بازار در چند دهه اخیر به بازار روز گرگان تبدیل‌شده است، خرید روزانه از بازار برای مردمان بومی، گردشگران و مهاجران کاری معمولی و عادی است. اجناس بازار نعلبندان به تروتازه بودن شهرت دارند و می‌توانید در این بازار محصولات باغ و زمین‌های کشاورزان را تهیه کنید. در بازار می‌توانید اجناسی مانند غلات، مرکبات، سبزی‌ها، لبنیات، انواع میوه و پروتئین‌ها و… را هم بیابید.
همچنین یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های بازار نعلبندان، وجود خوراکی‌های خانگی بسیار خوشمزه در آن است. بسیاری از مردم محلی به پخت‌وپز خوراکی‌های محلی مانند شیرینی و کلوچه و نان مشغول هستند که عطر و بوی آن‌ها فضای بازار را پرکرده و حسی و حالی متفاوت را ایجاد کرده است. علاوه بر نان و شیرینی، انواع شورجات و ترشیجات محلی نیز در این بازار پیدا می‌شود و تره‌بارها و میوه‌فروشی‌ها نیز هرروز سبزی‌ها و میوه‌های تازه را عرضه می‌کنند. و حتی از دست‌فروشان حاشیه بازار، مرغ زنده و تخم‌مرغ‌های محلی خریداری کنید.
به‌جز این‌ها، کارگاه‌های صنایع‌دستی مانند چلنگری و آهنگری نیز در گوشه و کنار این بازار به چشم می‌خورد که برجای‌مانده از راسته‌های قدیم این بازار هستند.
بازار تاریخی نعلبندان، زنده، رنگی، پر از صدا، بو و تصاویری که آدم دلش می‌خواهد در آن‌ها غرق شود. اینجا هم فال است و هم تماشا. فاصله چند قدمی بازار تا مسجد جامع گرگان، موزه صنایع‌دستی گرگان در خانه تاریخی امیر لطیفی، خانه‌های تاریخی تقوی و شیرنگی، بنای تاریخی امامزاده نور و سرای باقری‌ها دلیل دیگری برای سر زدن به بازار نعلبندان است.
*جعفر خاندوزی کارشناس گردشگری استان گلستان
انتهای پیام/
انتهای پیام/
نظر شما