میراث آریا: جایگاه بازرگانی سمنان، به دلیل قرارگرفتن این شهر در مسیر جاده ابریشم، از اهمیت زیادی برخوردار بود. بازار قدیم شهر در ابتدا در جهت غرب به شرق شکل گرفت و در قرن نهم هجری این بازار را شیخ علاءالدوله نام نهادند. امروز بازار سمنان به یک راسته شمالی- جنوبی محدود است و دراین بازار، راسته‌های فرعی و یا سراهای تجاری حاشیه‌ای وجود ندارد. در این بازار، روند تولید نقشی ندارد و کارکرد آن فقط توزیع کالای مصرفی است. بافت تاریخی سمنان به‌ویژه در دو محله ناسار و اسفنجان بافت و دانه‌بندی فشرده‌ای دارد. فشردگی بافت تاریخی در اقلیم گرم و خشک ازیک‌طرف معلول شرایط تاریخی اجتماعی به مفهوم محفوظ و در امان بودن کل مجموعه شهر برای دفاع و بسته بودن و مشرف نبودن واحدهای مسکونی برای ایجاد راحتی؛ از طرف دیگر درنتیجه تأثیر شرایط حاد اقلیمی به معنی بر حذر بودن از مشکلات ناشی از عوامل اقلیمی بوده است.
علاوه بر کوچه‌های تنگ و باریک در مجموعه شهر قدیمی گذرهای اصلی متعددی را در وسعت شهر می‌توان تشخیص داد که رابطه میان محلات را برقرار می‌کنند. این گذرها در مسیر خود را درون مراکز محلات و از دل تکیه‌های شهر می‌گذرند و در واقع این عناصر شهری و محله‌ای را به یکدیگر پیوند می‌دهند. بیشتر دروازه‌های شهر به این گذرها باز می‌شده‌اند. هم‌اکنون محله‌ای بسیار قدیمی در شهر سمنان وجود دارد که مردم سمنان آن را کهن‌دژ می‌نامند. کهن دژ نامی بوده است که معمولاً پس از اسلام به قسمت حاکم‌نشین دوره ساسانی در شهرها داده می‌شده است. این محله امروز در جبهه غربی بازار اصلی شهر قرارگ رفته البته آثاری از دژ در آن دیده نمی‌شود و تماماً محله‌ای مسکونی است.
پس از اسلام در همان قرون نخستین مسجد جامع سمنان در حکومت عبدالله بن عمر در جوار محله کهن‌دژ و در داخل محله اسفنجان بنا شد. اینکه دقیقاً از چه زمانی سمنان کنونی از تلفیق محله‌های ناسار و اسفنجان به‌صورت واحد متمرکزی درآمده است معلوم نیست ولی قدر مسلم اینکه نیاز به روابط تجاری و منطقه‌ای با شهرها و کشورهای مجاور که در زمان ساسانیان قوت می‌گیرد، نمی‌تواند به این شکل‌یابی از صدر اسلام نزدیک‌تر باشد. پس از اسلام، در همان قرن نخستین هجری مسجد جامع سمنان در جوار کهن‌دژ و در داخل محله اسفنجان بنا شد. این مسجد بارها خراب و مجدداً بنا شده است. می‌توان حدس زد در این محله در پیرامون مسجد جامع مرکز عبادی و سیاسی شهر، رشد یافته باشد و با رونق تجارت که از مختصات این دوره است، بازارها به مرکزیت مسجد جامع در جهات چهارگانه توسعه یافته‌اند. بازار اولیه سمنان، مانند اغلب شهرهای این خطه، منطبق بر راه‌های مهم شهر بوده و در امتداد راه ابریشم، در فاصله میان دروازه عراق در غرب و دروازه خراسان در شرق و در جوار مسجد جامع به‌صورت شرقی ـ غربی شکل گرفته است. بازار شهر به‌صورت خطی و همانند یک گذر اصلی بوده است که امروزه ترکیب کلی آن همچنان باقی مانده است.
در قرن هفتم و هشتم قمری به‌وسیله شیخ علاءالدوله بازاری مهم و مسقف به نام بازار شیخ علاءالدوله در غرب مسجد جامع و در امتداد راه ابریشم بنا کرد. در دوره صفویه نیز گذر اصلی شهر سمنان از منتهی‌الیه در غرب و احتمالاً با بازار شروع می‌شده و پس از عبور از طول مسجد جامع و در جنب آن حمام پهنه و متعاقب آن میدان کاروانسرا، از طریق گذری به نام چاپارخانه به آرامگاه پیر نجم‌الدین در خارج از شهر می‌رسیده است.
سمنان در آغاز دوره قاجاریه با تحولات کالبدی عظیمی مواجه بوده است. این شهر پایگاه تشکیل حکومت قاجاریه قرار گرفت. فتحعلی‌شاه فرزند حسینعلی خان جهان سوز از همان ابتدای سلطنت به خطه قومش که زادگاه او بود، به‌ویژه به سمنان توجه بسیار کرد. محل حکومتی شهر که در جنوب محله اسفنجان مستقر بود به شمال شهر منتقل شدو ارگ مستحکم و باشکوهی در قسمت شمال باروی شهر بنا شد. در این دوره علاوه بر ارگ حکومتی مسجد بزرگی به نام مسجد شاه (سلطانی) و میدانی در مرکز شهر و در جوار بازار بنا شد.
راسته‌بازار شمالی ـ جنوبی، چار سوق، تکایای ناسار و پهنه و بسیاری تکایای دیگر ازجمله بناهای این دوره‌اند. با توجه به اهمیت ارگ حکومتی جدید درشمال شهر و اتصال آن به مسجد جامع از طریق دو تکیه بزرگ ناسار و پهنه و همچنین گذر میان آن‌ها، این راسته در دوره قاجاریه به‌تدریج کاربری تجاری یافت و راسته‌بازار شمالی ـ جنوبی را شکل داد. این حرکت شهری مهم که علت ایجاد بازار جدید است راسته‌ای سرپوشیده با عملکرد تجاری بوده است و عناصر کالبدی شاخصی چون تیمچه، سرا و چارسوق در آن کمتر دیده می‌شود. بدین ترتیب عنصر حکومتی ارگ باعث شکل‌گیری بازاری جدید در دوره قاجاریه شد که کاملاً عمود بر بازار قدیمی شیخ علاءالدوله است و از ارزش کالبدی چندانی برخوردار نیست. مسیر این بازار منطبق بر گذر بافت مسکونی پیشین شکل گرفته است.
این گسترش سریع بازار از مشخصات خاص بازار سمنان است که منجر به شکل‌گیری دسترسی‌های متعدد مسکونی به راسته‌بازار شمالی شده است. این واحدهای مسکونی، تنها دسترسی خود را از راسته‌بازار گرفتند و در حقیقت این راسته صرفاً محوری تجاری نبوده است، بلکه همانند معبری جمع و پخش‌کننده محلی دسترسی ساکنان خود را نیز تأمین می‌کرده است. پس از ایجاد راسته‌بازار تراز کوچه‌های مسکونی منشعب از آن در سطح پایین‌تری قرار گرفته و تردد به خانه‌های مسکونی را با مشکل مواجه کرده است.
فضای کالبد بازار برای پاسخگویی به نیازهای جدید همواره در حال تغییر شکل بود و علاوه برگسترش در امتداد مسیر راسته اصلی و نفوذ در محله‌ها، از طریق راسته‌های فرعی، بخش‌هایی از فضاهای مسکونی اطراف بدنه راسته‌ها را نیز به خود جلب می‌کرد و آن‌ها را به‌صورت سرا یا گروه مورد استفاده قرار می‌داد. شکل‌گیری عناصر بازار و روند توسعه آن بستگی به کارکرد اصلی شهر و میزان رشد اقتصاد و جمعیت آن داشت.
بازار سمنان در شکل نخستین (بر اساس متون و مستندات موجود) خود منطبق بر مسیر جاده ابریشم بود که در طول محور شرقی و غربی شهر در هم‌جواری مسجد جامع شکل‌گرفته بود. با رشد شهر و گسترش شهر رو به شمال که بیشتر این توسعه در دوران قاجاریه با توجه به شکوفایی این شهر در این دوران است، بازار نیز در این جهت گسترش پیدا می‌کند و تا به امروز با تغییرات کالبدی باقی مانده است.
هانی رستگاران، مسئول ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما