نخستین گام در حفظ و بررسی اولیه یک اثر تاریخی فرهنگی ثبت آن در «فهرست آثار ملی» است. ثبت یک اثر در فهرست آثار ملی به‌منظور تسهیل حفاظت قانونی از آن است. آثار تاریخی پس از ثبت ملی، مورد حمایت قانونی قرار می‌گیرند.
برای نخستین بار در اساسنامه اولیه انجمن آثار ملی، تدابیری برای حفاظت از آثار تاریخی اندیشیده شد که این تدابیر بعدها در سال 1309 با تدوین قانون حفظ آثار ملی زنجیره حفاظت از این آثار تکمیل شد. سلیمان تپه در لرستان آن روزگار اولین اثری بود که در 24 شهریورماه سال 1310 در فهرست آثار ملی قرار گرفت و تا به امروز بعد از 89 سال بیش از 34 هزار اثر تاریخی- فرهنگی در ایران به ثبت ملی رسیده‌اند.
لرستان با وجود 2419 اثر غیرمنقول در فهرست آثار ملی و بیش 5000 اثر تاریخی-فرهنگی، طبیعی و ناملموس یکی از استان‌های پیشتاز کشور است. از این تعداد اثر در مجموع 100 پل تاریخی در این استان مورد شناسایی قرار گرفته است. وجود این تعداد پل متعدد و عظیم از ادوار مختلف تاریخی در استان نمایانگر پیوستگی گذرگاهی در دوران مختلف است. نقش اساسی راه‌ها و پل‌های تاریخی در مسیر تکامل تمدن‌های بشری غیرقابل اغماض و چشم‌پوشی است، به‌طوری‌که ارتباطات از امور زیر بنایی جوامع انسانی بوده و خود عاملی در توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی این جوامع محسوب می‌شود.
قرار گرفتن استان لرستان از دیرباز در مسیر راه‌های تاریخی که علاوه بر ارتباط دو پایتخت شوش و اکباتان در دوره‌های متفاوت تاریخی، همواره ناحیه قدیم بابل، سپس تیسفون، بعد بغداد را به اصفهان، شوش را به بیستون و شوش را به ماسبذان برقرار می‌کرده و از سوی دیگر رودهای پر آب و شرایط خاص توپوگرافی در این استان، توجه به صنعت پل‌سازی را حائز اهمیت ساخته است.
تعداد قابل‌توجهی از این 100 پل متعلق به دوران اسلامی است
تعداد قابل‌توجهی از این 100 پل متعلق به دوران اسلامی است، که از این تعداد 5 پل بزرگ گاومیشان، کشکان، کلهر، سیپله و پلدختر هم دوره با حکمرانی ابوالنجم بدر بن حسنویه بر جبال زاگرس است. بدر بن حسنویه در آغاز با توجه به حمایت‌های عضدالدوله توانست برنامه‌های وسیع پل‌سازی در استان لرستان را به اجرا درآورد و در این مدت به‌یک‌باره در کنار پل‌های قدیمی، پل‌های جدیدی بنا نهاده شد که ایجاد این پل‌ها در استان لرستان در همین راستا و تقویت ارتباط بین ایران و بغداد بوده است.
پل تاریخی گاومیشان
این پل با طولی در حدود 179/5 متر با جهت شرقی- غربی بر روی رودخانه سیمره احداث گردیده است. در ساخت این پل علاوه بر سنگ‌های پاکتراش و آجر، سنگ‌هایی در قواره آجری و کوهی در بدنه دیوارهای جانبی و همچنین سنگ‌های قلوه‌ای و شکسته به‌عنوان حجم پرکننده استفاده شده است.
ازجمله ویژگی‌های خاص این پل می‌توان به اجرای بزرگ‌ترین طاق ایران به عرض دهانه بیش از 30 متر اشاره کرد، اجرای دهانه با این طول در معماری ایران بی‌نظیر بوده و اجرای آن فقط و فقط مستلزم داشتن دانش فنی و اجرایی بسیار بالایی است.
این اثر در سوم اسفندماه 1377 به شماره 2222 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
پل کلهر
پل کلهر/کلهرت یا معمولان در شهرستان پلدختر واقع شده است. این پل در محور مستقیم شرقی- غربی دارای 4 پایه است. که در مسیر مستقیم رودخانه ساخته شده‌اند. طول پل در محور مستقیم حدود 91 متر بوده و سطح گذر آن نیز حدود 7/60 متر است. بنا بر کتیبه نصب‌شده بر بدنه غربی پل، سازنده پل کلهر را بدر بن حسنویه و شروع ساخت آن را 374 ه.ق می‌دانند.
در مورد طاق‌های پل کلهر باید گفت که معماران آن دوره با دستیابی به پوشش دهان‌های بزرگ به عرض 26 متر شاهکار بزرگی را آفریده‌اند، ایجاد فضاهای سبک‌سازی با ساخت دهلیزهای دوطبقه پل کلهر نشان می‌دهد که پل‌سازان قدیمی در ساخت پل بسیار از هم الهام گرفته‌اند. مهندسی خاص این پل‌ها باعث شده مرحوم آیت‌الله زاده شیرازی خلق این اثر و سازه ساختمانی را از نظر سرمایه‌گذاری، نیروهای انسانی و تکنولوژی آن هم در محدوده یک نسل، شگرف و تعجب‌آور توصیف کنند.
پل کشکان:
این پل در محوری مستقیم به طول 285 متر و راه عبور 8 متر دو کناره شرقی و غربی رودخانه کشکان را به یکدیگر مرتبط کرده، طول کلی آن با انضمام پایه‌های فرعی و با احتساب دنباله پل حدود 340 متر است. با توجه به شیب عمومی زمین، ارتفاع 30 متری پل، در کرانه شرقی به 16 متر در انتهای غربی کاهش یافته است. بنابراین پل کشکان با 12 دهانه طاق یکی از مرتفع‌ترین و بزرگ‌ترین پل‌های تاریخی ایران محسوب می‌شود که صرفاً عملکرد ارتباطی داشته است.
اجرای طاق به عرض بیش از 27 متر و همچنین انتخاب محل احداث این پل و تفاوت ارتفاعی بین دو سرپل از عوامل مهم و قابل توجه در اجرای نقشه آن بوده، بدون شک سازنده پل کشکان، شناخت دقیقی از عرض طغیانی رودخانه داشته است. وی با انتخاب بیشترین محل گدار رودخانه همیشه خروشان کشکان، مصونیت پل را در مقابل دوره بازگشت سیل تضمین کرده است. در کنار این پل تاریخی بقایایی از چهار پل تاریخی مشهود بوده که با توجه به نوع مصالح و شکل این پایه‌ها احتمالاً متعلق به دوره ساسانی است.
ساخت پل کشکان طبق کتیبه نصب‌شده بر کرانه شرقی آن در سال 389 شروع و بعد از 10 سال به اتمام می‌رسد. این پل به شماره 335 و در تاریخ 20 بهمن‌ماه 1318 با نام پل رودخانه کشکانرود در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
پل سی پله:
این پل بر روی رودخانه سیمره و در غرب بخش سرطرحان از توابع شهرستان کوهدشت واقع شده است. پل در وضعیت اولیه دارای 5 دهانه، به طول 110 متر و با راه عبور 7/65 متر بوده، که اینک تنها دو دهانه از آن باقی مانده، همچنین ارتفاع متوسط پل از سطح بام تا روی صخره‌های میانی حدود 13 متر برآورد می‌شود.
در خصوص تاریخ‌گذاری این پل تاریخی، کاظم ملازاده در کتاب بناهای عام‌المنفعه نوشته است: «اطلاع دقیقی در خصوص تاریخ ساخت بنا در دست نیست. والفرام کلایس با توجه به شباهت معماری آن با پل کشکان- مربوط به 389 ه.ق- آن‌ها را هم‌زمان می‌داند (...)» همان‌طور که اشاره شد با توجه به شباهت هندسه و نوع طاق‌های این پل تاریخی و روش اجرای آن‌ها، ساخت پل در دوره بدر بن حسنویه دور از ذهن نخواهد بود.
این پل تاریخی در 25 اسفندماه 1379 به شماره 3511 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
پل پلدختر:
پل دختر بر روی رودخانه کشکان و در دروازه شمالی شهر پلدختر واقع شده است. طول این پل حدود 260 متر است که با احتساب دنباله‌های غربی آن بالغ بر 360 متر می‌شود. راه عبور آن نیز بین 8/90- 9/20 متر قابل برآورد است.
سر هنری راولینسون در سال 1836 م که به‌شدت تحت تأثیر عظمت پل قرار گرفته بود، راجع به تاریخ آن نوشته است: «از نظر عظمت نظیر آن را در هیچ جای ایران ندیده‌ام به نظر من این پل مربوط به دوره ساسانی است و جاده بیستون را به شهر مورد علاقه آن‌ها یعنی شوش متصل می‌کرده» اما اشتاین که با دقت بیشتری به جزئیات آن پرداخته و با مقایسه ویژگی‌های ساختاری پلدختر مانند طاق تیزه دار در ساحل چپ و همچنین راست و نوع پوشش هسته ملاطی آن و ویژگی‌های مشابه پل‌های تاریخ‌گذاری شده منطقه، (همچون کشکان و معمولان) بقایای موجود را مربوط به اوایل دوران اسلامی دانسته است. وجود بقایای بخشی از پایه‌های دو پل دیگر از دوره‌های پیشین در پایین‌دست این پل تاریخی مشهود است.
* گزارش از امین صفایی زاده
انتهای پیام/
