میراث‌آریا: کاروانسرای مهر یکی از 54 کاروانسرای ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی است، برای دیدن این اثر تاریخی در جاده سبزوار به شاهرود به مسیر ادامه می‌دهیم، حدود 40 کیلومتر  در این مسیر که ادامه می‌دهیم به روستای مهر شهرستان داورزن می‌رسیم، جایی‌که کاروانسرای تاریخی مهر سبزوار در فاصله اندکی از شاهراه قدیم خراسان رخ نمایی می‌کند. 

در متون تاریخی از روستای مهر که کاروانسرا در کنار این روستا قرار دارد یاد  شده است، اعتمادالسلطنه ضمن تشریح راه و منازل آن روستای مهر را مکانی آباد عنوان کرده و درباره کاروانسرای آن شرح نسبتاَ کاملتری نسبت به سایر سفرنامه‌نویسان ارائه می‌کند او می‌نویسد: «… کاروانسرایی در عهد شاه عباس ثانی در مهر بوده که منهدم شده و جناب حاجی میرزا ابراهیم شریعتمدار مجتهد سبزوار سلّمه الله تعالی کاروانسرایی جدید در نزدیکی کاروانسرای قدیم بنا نهاده‌انند…» بنا به نوشته او کاروانسرای قدیمی مهری دو کتیبه سنگی داشته که بر روی کتیبه موجود تاریخ ساخت و نام بانی آن را حک کرده بودند.

کتیبه‌ای برای معرفی

براساس این کتیبه کاروانسرای اولیه مهر هم‌زمان با کاروانسرای مزینان و یک سال بعد از آن و هر دو توسط یک نفر ساخته شده‌اند.

علاوه بر این میرزا قهرمان امین لشکر نیز نوشته است کاروانسرای شاه عباسی را میرزا سید ابراهیم مجتهد معروف به شریعتمدار خراب کرده و با استفاده از مصالح آن کاروانسرایی دیگر ساخته است.

افضل الملک بدون اشاره به کاروانسرای اولیه این بنا را از ساخته‌های میرزا ابراهیم شریعتمدار سبزواری عنوان کرده است؛ اما «هوتوم شنیدلر» بدون دقت آن را تماما کاروانسرای شاه عباسی خوانده است. در روستای مهر علاوه بر کاروانسرا چاپارخانه و مهمانخانه و حوض انباری در مقابل کاروانسرا نیز وجود داشته است.

هرچند این نوشته‌ها حکایت از احداث کاروانسرای فعلی مهر در دوره قاجاریه دارد، اما نحوه اجرای نقشه و برخی عوامل و عناصر معماری این احتمال را می‌دهد که کاروانسرای اولیه به‌طور کلی منهدم نبوده ولی در دوره قاجاریه به‌طور اساسی تعمیر و بازپیرایی شده است.
 

مشخصات معماری

اطلاعات ارائه شده در مطلع الشمس در خصوص وضعیت تاریخی و معماری کاروانسرای مهر ارزشمند بوده و روشنگر برخی نکات مبهم بوده است، علاوه بر موضوع تاریخ احداث و بانی بنا، او در مورد نحوه معماری کاروانسرا می‌نویسد:‌ «… این بنا آجری و با وسعت و از طرف طول مشتمل بر نُه باب حجره است که همه یکدری هستند و در جلو هر حجره ایوانی است اما حجره وسط سه دری است و آن نیز ایوانی دارد که بالنسبه بزرگتر است از طرف عرض کاروانسرا هفت اطاق ساخته‌اند درِ کاروانسرا رو به قبله است بیرون کاروانسرا چهارده طاق‌نما برای بارانداز مسافران وجود دارد، تمام اطاق‌ها و ایوان‌ها و طاق‌نماها بخاری دارد چهار گوشه کاروانسرا چهار طویله دارد کاروانسرای قدیم مهر دو قطعه سنگ داشته که تاریخ بنا و بانی را با شرحی در آنجا حجّاری نموده بوده‌اند…»

وسیع‌ترین کاروانسرای منطقه

بررسی های میدانی و مقایسه کاروانسراهای این منطقه نشان می‌دهد که مهر وسیع‌ترین کاروانسرای منطقه محسوب می‌شود، این بنا با پلان مستطیل شکل به طول 81 متر و عرض 68 متر ساخته شده و مساحتی بیش از 5700 مترمربع را در بر گرفته است. بنا به شیوه دو ایوانی است اما غرفه‌های میانی اضلاع شرقی و غربی حیاط متفاوت از غرفه‌های جناحین و بزرگتر از  آنها اجرا شده و به همین سبب حالتی چهار ایوانی به منظر حیاط داده است، ورودی بنا رو به جنوب غرب گشوده می‌شود و به‌صورت دو طبقه و به طریقی زیبا ساخته شده است.

ویژگی‌های ورودی کاروانسرا

بر دیوار ضلع ورودی و در هر طرف ایوان ورودی هفت غرفه و در مجموع 14 غرفه تعبیه شده که دو غرفه کنار ایوان عمیق‌تر و به‌صورت دوطبقه ساخته شده که طبقه دوم آنها دارای سه درگاهی در سه ضلع خود است، درگاه انتهای غرفه به اطاق عقبی و درگاه جنب ورودی به شاه‌نشین و درگاه‌های دوطرف به پشت‌بام گشوده می‌شوند، بخش ورودی کاروانسرا به‌صورت جلو آمده از بنا و نیمی از یک چند وجهی را تداعی می‌کند.

ایوان ورودی که در بین این دو بازو قرار دارد درگاهی ورود به هشتی و فضاهای داخلی رباط را در میان گرفته و به‌صورت دو طبقه اجرا شده است روشنایی طبقه دوم ورودی که شاه‌نشین بنا را تشکیل می‌دهد توسط سه درگاهی نسبتاَ بلند که در بالای درب کاروانسرا قرار دارند تأمین می‌شود.

کف غرفه‌ها به‌صورت سکویی به ارتفاع حدود یک متر بالا آمده و هر غرفه چند طاق‌نمای کوچک بر دیوارهای خود دارند. در دو جناح ورودی و بر روی بازوهای دو طرف ایوان ورودی دو طاقنمای کوچک با پلان نیم چندوجهی تعبیه شده است، در دو جانب ایوان دو سکو به ارتفاع حدود 80 سانتی متر تعبیه شده است.

درگاهی ورودی کاروانسرا دارای طاقی با قوس هلالی است که از طریق راهرویی با طاق جناغی به هشتی گشوده می‌شود.

هشتی که شاه‌نشین در طبقه دوم آن احداث شده در هشت ضلع خود درگاهی هایی دارد که به فضاهای متفاوت وارد می‌شوند. درگاهی‌های سمت راست و چپ در پشت ایوانچه‌هایی قرار دارند که به دو اطاق مستطیل شکل باز می‌شوند در دو گوشه جنوبی هشتی دو رشته پلکان به طبقه دوم و شاه‌نشین که در دور هشتی قرار گرفته گشوده می‌شوند.

دو درگاهی در اضلاع کوچک گوشه‌های شمالی هشتی قرار دارند که از طریق دالان‌هایی به اطاق مستطیل شکل جناحین هشتی می‌رسند. پس از عبور از هشتی از طریق یک درگاهی که در محور درگاهی ورودی قرار دارد به فضایی مربع شکل سرپوشیده می‌رسیم که در دو طرف آن دو درگاهی وجود دارد این دو درگاهی به دو اطاق مستطیل شکل و باریک منتهی می‌شوند که در دو طرف ایوان جنوبی قرار گرفته‌اند و مشرف به حیاط است.
 

فضای داخلی کاروانسرا

فضای داخلی کاروانسرا مشتمل بر یک حیاط مربع مستطیل به ابعاد 41×44 متر است که ایوان‌های شمالی و جنوبی، ایوانچه‌ها و غرفه و درگاهی‌های اسطبل‌ها دورتادور آن را فرا گرفته‌اند.

ایوان جنوبی کاروانسرا در دو طرف خود دو طاق‌نمای سه طبقه دارد و شامل سردری وسیع‌ است، در دو طرف ایوان جنوبی حیاط 6 ایوانچه و در هر طرف سه ایوانچه قرار گرفته که از طریق مدخل‌هایی کوچک در ضلع انتهایی به اطاق‌های مربع شکل راه می‌یابند.

هر کدام از اضلاع شرقی و غربی حیاط 9 غرفه و در مجموع 18 غرفه دارند که به جز غرفه‌های میانی که وسیع‌تر از غرفه‌های دیگر و با طاق هلالی پوشیده شده‌اند و حالت یک ایوان را به خود گرفته‌اند، با طاق جناغی شکل اجرا شده‌اند.

دیوار انتهایی غرفه‌های بزرگتر که به همراه ایوان‌های شمالی و جنوبی حالتی چهار ایوانی را به حیاط داده‌اند، دارای سه طاق هلالی می‌باشند که سه درگاهی کوچکی را تشکیل داده و به اطاق‌های مستطیل شکل پشتی راه می‌یابند.

هرکدام از اضلاع شرقی و غربی حیاط 9 غرفه و در مجموع 18 غرفه دارند که به جز غرفه‌های میانی که وسیع‌تر از غرفه‌های دیگر و با طاق هلالی پوشیده شده‌اند و حالت یک ایوان را به خود گرفته‌اند، با طاق جناغی شکل اجرا شده‌اند.

دیوار انتهایی غرفه‌های بزرگ‌تر که به همراه ایوان‌های شمالی و جنوبی حالتی چهار ایوانی را به حیاط داده اند، دارای سه طاق هلالی می‌باشند که سه درگاهی کوچکی را تشکیل داده و به اطاقهای مستطیل شکل پشتی راه می‌یابند.

غرفه‌های دیگر مانند غرفه‌های شمالی و جنوبی به اطاقهایی مربع شکل راه می‌یابند. تمامی غرفه‌ها سکویی به ارتفاع حدود یک متر دارند که سوراخ‌هایی برای بستن احشام و چهارپایان بر بدنه آنها تعبیه شده است.
ضلع شمالی حیاط متقارن با ضلع جنوبی شامل ایوانی رفیع است که دو طرف آن را شش غرفه و دو اطاق مستطیل عمیق و باریک در بر گرفته‌اند. این دو اطاق باریک در انتها درگاهی‌هایی دارند که به یک هشتی همانند هشتی ورودی راه می‌یابد.
 

فضاهای مفصل، پیچیده و وجود حوض انبار در داخل کاروانسرا

فضاهای دیگری همچون دو دالان در دو گوشه شمالی این هشتی و اطاقهایی کوچک و بزرگ در پشت آن تعبیه شده و در مجموع فضایی مفصل و پیچیده را به این قسمت از کاروانسرا داده‌اند. اضافه بر آن حوض انباری در زیر ایوان شمالی تعبیه شده که راه ورود به آن مدخلی است که در زیر سکوی ایوان تعبیه شده است.

اسطبل‌ها چهار ورودی دارند که در گوشه های حیاط تعبیه شده و حالتی هشت وجهی را به آن داده‌اند. این ورودی‌ها به تالارهای سرپوشیده و شبستان مانند منتهی می‌شوند. پوشش شبستان‌ها بر روی چهار ستون آجری مستطیل شکل و طاق و تویزه‌هایی حمل می‌شوند.

سکوهای بارانداز

شبستان‌ها در چهار گوشه و پشت غرفه‌ها قرار گرفته و دالانهایی وسیع آنها را به یکدیگر مرتبط می‌کنند. این دالان‌ها و شبستان‌ها بر دیوارهای خود ایوانچه‌هایی دارند که سکوهایی در آنها تعبیه شده و محل نشیمن مسافران در فصول سرما بوده‌اند.

در میان ستون‌های هر یک از شبستان‌ها سکوهایی آجری به‌عنوان بارانداز و نشیمن احداث شده است.

در مجموع کاروانسرای مهر از استحکام خوبی برخوردار است و ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که بر اهمیت و اعتبار آن افزوده است.
 

کاربری پیشنهادی

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری صنایع‌دستی خراسان رضوی در این باره می‌گوید: کاروانسرای مهر یکی دیگر از آثار ارزنده معماری و تاریخی منطقه و  عناصر وابسته به شاهراه قدیم خراسان بوده است، این موضوع می‌تواند دلیلی محکم برای حفظ و حراست آن است، از طرفی مجاورت کاروانسرا به جاده اصلی سبزوار شاهرود، وسعت و استحکام و زیبایی آن می‌تواند آن را به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری تبدیل کند.
سید جواد موسوی می‌افزاید: تعمیرات اصولی و بازپیرایی کاروانسرا و واگذاری آن به بخش خصوصی برای تبدیل به مجموعه فرهنگی، اقامتی و رستوران بین راهی بر حفظ و صیانت از کاروانسرا کمک خواهد کرد و همچنین کاربری بهینه به آن خواهد داد.

این اثر تاریخی سترگ به شماره 1660  در ۲۵ شهریور ۱۳۶۳ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است، به همت معاونت میراث‌فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی در اجلاس هفته گذشته یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

انتهای پیام/