میراث آریا: گرچه بین منطقه مرطوب مازندران و خشک دشت کویر واقع است و می‌بایستی معتدل و خوش آب‌وهوا باشد، ولی به‌واسطه ارتفاع زیاد سلسله البرز در این قسمت، رطوبت و بخار دریای خزر از آن عبور ننموده و بادهای خشک و هوای گرم سوزان کویر بدون مانع در هوای شهرستان تأثیر می‌گذارد به‌طوری‌که زمستان شهرستان سرد و تابستان‌هایش بیش‌ازاندازه گرم است و بارندگی در زمستان و اوایل بهار بندرت صورت می‌گیرد.
آب آشامیدنی شهرستان در قسمت شهمیرزاد و مزارع از چشمه‌سارها و در قسمت‌های دیگر از قنوات تأمین می‌شود و به‌طورکلی کم‌آبی در تمام نقاط شهرستان کاملاً هویدا است. راه شوسه دامغان تا حدود دشت کویر ادامه دارد راه شوسه سمنان به دامغان تقریباً از وسط و راه‌آهن آن از نزدیک به انتهای آن عبور می‌نماید. رودخانه با آب دائم در این شهرستان وجود ندارد و فقط خشک‌رودهای کوهستانی است که در موقع بارندگی سیل از آن‌ها جاری و به دشت کویر منتهی می‌گردد. مهم‌ترین آن‌ها، رودخانه گل رودبار است. این رودخانه چندین شعبه متعدد دارد: شعبه‌های ده صوفیان و شهمیرزاد در حدود دربند سنگسر یکی شده و در حدود شمال درجزین شعبات دیگر به آن متصل سیلاب آن از باختر شهرستان می‌گذرد و به دشت کویر منتهی می‌شود.
به دلیل موارد ذکرشده فوق پیشینیان در شهرستان سمنان با ابتکاری به دنبال بهره‌وری بیشتر از کم‌آبی موجود در این شهر کویری بودند و نظام تقسیم سنتی آب را در این شهر ایجاد کردند.
نظام تقسیم سنتی آب در سمنان به حدود هزار سال پیش بازمی‌گردد و شیخ علا الدوله سمنانی از سران ایلخانی که سپس از عارفان به نام ایران شد در هفت‌صد سال پیش ساماندهی و مهندسی این تقسیم را که تا به امروز نیز ادامه دارد انجام داده است.
آب‌پخش‌کن که در اصطلاح محلی آبیاری سنتی سمنان بدان «پارا» می‌گویند در شمال شهر سمنان واقع‌شده که به واسط شیب‌دار بودن زمین، آب رودخانه گل رودبار (در شمال شهر سمنان) با سرعت به مخزن اولی آب می‌ریزد. تعداد این مخزن‌ها شش عدد است، هر یک از این مخزن‌ها نسبت به دیگری در سطح بالاتری قرارگرفته است که پله‌ای شکل به هم مربوط می‌گردند. در جهت طولی هر مخزن چوبی به نام «برجن» نصب گردیده است که آب از آن سرازیر شده به مخزن بعدی وارد می‌شود. تعداد این برجن ها نیز شش عدد است، با ورود آب رودخانه به هر مخزن از سرعت و شدت قبلی آب آن کاسته شده تا آنجا که در مخزن آخری تقریباً تمامی سرعت آب از بین می‌رود و دارای حرکتی معمولی می‌گردد. طول مخزن‌ها و برجن های شمالی کمتر از برجن های جنوبی و انتهایی در نظر گرفته‌شده است، پهنای بین هر دو برجن از ۵/۲ تا ۳ متر تجاوز نمی‌نماید. در مخزن ششمی آب تقریباً بدون حرکت مشاهده می‌شود و طول برجن این مخزن به پنج قسمت تقسیم‌شده و به‌طوری‌که آب آن به پنج نهر جدا از هم سرازیر می‌شود. دیواره‌هایی نهرها را از هم جدا می‌نماید و در محل اتصال این دیوارها با برجن سنگی به شکل منشور مثلث القاعده گردیده است (در اصطلاح محلی «پتّا») تا هنگام ورود آب به نهر اصطکاک کمتری داشته باشد.
این نظام تقسیم در سمنان به‌طورکلی بدین گونه است که آب از رودخانه‌ای به نام گل رودبار از شمال شهر وارد می‌شود و در محلی به نام آب‌پخش‌کن یا پارا به پنج قسمت تقسیم و سپس به ۶ استخر ذخیره آب سرازیر می‌شود که هرکدام نامی دارند و نام‌ها برگرفته از اسامی تاریخی محله‌هایی است که آب وارد آن می‌شود. استخرها با نام‌های زاوغان، کوشمغان، کدیور، ناسار، لتیبار و شاهجوی شناخته می‌شوند که به همراه بنای نگهبان آب که در آب‌پخش‌کن (پارابن) همگی دارای ثبت ملی هستند و به‌جز استخر لتیبار که به هنگام ساخت المان میدان هفتم تیر (منوچهری) تخریب شد و ذخیره آب آن در استخری دیگر در نزدیکی مکانی به نام قدیمی چهل قبله که در حال حاضر به آن پارک سنگی می‌گویند انتقال یافت؛ سایر آن‌ها به همان شکل باقی‌مانده است.
نظام و ضوابط بسیار پیچیده و کارآمد تقسیم آب در سمنان با حساب‌وکتاب و سازمانی اداری فعالی، آب موردنیاز کشاورزان و مردم را تأمین می‌کرد به‌گونه‌ای که هیچ‌گاه تحت کنترل و اداره دولت‌های وقت درنمی‌آمده و همواره از سوی کشاورزان و مردم محلی مدیریت می‌شده است. در حقیقت آب در این نظام، مانند اشیای منقول و غیرمنقول، دارای هویت حقوقی بود و خریدوفروش می‌شد و کسانی که دارای حق بودند، سندی ثبتی در اختیار داشتند. این مالکیت، مانند خانه، باغ و زمین، خریدوفروش یا اجاره می‌شد، با ارث منتقل می‌گردید و اتاقک بسیاری از نوعروسان درمی‌آمد.
افرادی نیز مسئولیت اداره استخرها را در این شیوه سنتی تقسیم آب بر عهده داشتند. این افراد عبارت بودند از: قانون دار، نگه‌دارنده طومارها و دفاتر آبیاری، امین رودخانه ناظر بر آب رودخانه، انگار نویس سرپرست و گرداننده چرخ امور آبیاری (در هر یک از شش استخر سمنان، یک انگار نویس بود) مره‌بان دارنده صورت آب سهم روزانه استفاده‌کنندگان (هر استخر یک نفر) و استخربان حافظ و ناظر بر تقسیم آب استخر (هر استخر یک نفر). البته افراد دیگری هم در اداره امور نقش داشتند؛ ولی به‌طورکلی چرخ آب به دست این چند نفر می‌چرخید که حقوق و دستمزد آنان با آب محاسبه می‌شده ست. همچنین هر نهر دارای یک نفر نگهبان است. هرروز یکی از ۵ نگهبان به لایروبی پشت برجن می‌پردازد تا آب آرام‌تر حرکت نموده و روی برجن را ماسه و آشغال نگیرد و جریان طبیعی عبور آب حفظ گردد. در کنار پارا اتاق نگهبانی یا برج مراقبت ساخته‌شده که مورداستفاده نگهبانان قرار گیرد.
نظام آبیاری سمنان به شیوه استخری و بر مبنای نوبت‌بندی در برداشت آب برای هر فرد بوده و دارای نظام خاص است. شیوه تقسیم آب در سمنان از روش‌هایی نظیر تقسیم آب زاینده‌رود اصفهان که مبتکر آن شیخ بهایی دانسته شده، قدیمی‌تر است. تفاوت این سیستم توزیع با موارد مشابه در دیگر شهرهای ایران در این است که این سیستم، جدا از تکامل تدریجی درگذر تاریخ، هنوز هم بعد از قرن‌ها مورداستفاده مردم محلی است.
پارا (آب‌پخش‌کن) مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام است و در سمنان، در شهرک گلستان واقع‌شده است، این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۶۱۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. استخر کوشمغان که یکی از این استخرهای تاریخی است در اردیبهشت ۱۳۸۲ با شماره ۸۶۱۵ به ثبت ملی رسیده است؛ این استخر با حجم ذخیره حدود هفت هزار و ۵۰ مترمکعب، آبدهی ۱۸۰ هکتار از باغ‌های سمنان را بر عهده دارد. استخر زاوغان به شماره ۸۶۳۹؛ استخر کدیور با شماره ۸۶۱۳، استخر لتیبار (تخریب‌شده) به شماره ۸۶۱۴، استخر ناسار با شماره ۸۶۲۲، استخر شاهجوی با شماره ۸۶۲۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. همچنین نظام آبیاری در شهر سمنان در سال ۱۳۹۰ با شماره ۴۰۰ در فهرست آثار معنوی ایران ثبت.
جواد طیبی کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما