میراث آریا: تنوع اقلیمی حاکم بر روستاهای سمنان باعث شکل‌گیری زیست‌بوم‌ها و چشم‌اندازهای شگرفی شده و طیف گسترده‌ای از جوامع گیاهی و جانوری را مستقر کرده است، به‌طوری‌که روستاهای واقع در نواحی شمالی، سرزمین‌های سر سبزی است که از دیرباز با جنگل‌های انبوه پوشیده شده که این مناطق به کوه‌ها و سلسله جبال البرز منتهی شده و در جنوب این سلسله‌کوه‌ها زمین‌های خشک و کویری و رودخانه‌های خشک و کوه‌هایی دیده می‌شوند که به‌ندرت پوشیده از گیاهان است.
این چشم‌اندازهای کاملاً متفاوت آب و هوایی، انواع گوناگونی از زیست‌گاه‌های گیاهی و جانوری را در خود پرورانده است که این تنوع، استان سمنان را از بسیاری از استان‌های هم‌جوار متمایز کرده است. این گوناگونی اقلیمی و تنوع زیستی جانوری و گیاهی در صورت اتخاذ تدابیر مناسب می‌تواند جاذب سفرهای تفریحی و علمی در استان باشد، اما به‌رغم این قابلیت‌های شگرف، بسیاری از این جاذبه‌ها برای گردشگران اعم از داخلی و خارجی ناشناخته مانده است و از آنها بهره‌برداری مطلوبی صورت نمی‌گیرد. ازاین‌رو، کماکان معضل توسعه‌نیافتگی در جوامع روستایی به‌عنوان اصلی‌ترین مسئله مطرح است. لازم است امکانات بالفعل و بالقوه جاذبه‌های گردشگری روستایی در کشور مورد بررسی قرار گیرد و راهکارهایی برای بهره‌برداری مطلوب از آنها ارائه شود.
توسعه گردشگری روستایی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمد و مؤلفه عمده در بهبود اقتصادی مناطق روستایی مطرح‌شده است. به‌نحوی که درآمدهای حاصل از این صنعت رشدی سریع‌تر از درآمدهای حاصل از تولید، فروش و صادرات انواع کالاها و خدمات در بسیاری از کشورها داشته است. صنعت گردشگری روستایی موجب گسترش انواع خدمات، ایجاد فرصت‌های شغلی، توسعه زیرساخت‌ها در اقصی نقاط روستاها می‌شود که درنهایت توسعه انسانی را به همراه می‌آورد.
توریسم سبز، توریسم پایدار و بیوتوریسم واژه‌های متنوعی هستند که برای گردشگری طبیعت یا اکوتوریسم به‌کاربرده می‌شود. کویرنوردی، آب‌درمانی، غارنوردی، کوهنوردی، شکار، ماهیگیری، اسکی روی ماسه، گردشگری روستایی، ورزش‌های آبی، دیدن چشم‌اندازهای طبیعی مانند آبشار، رودخانه از بخش‌های اکوتوریسم هستند.
در سال‌های اخیر در کشورهای توسعه‌یافته به دلیل صنعتی شدن، توسعه گردشگری روستایی با توجه به جاذبه‌های طبیعی و اقلیمی به‌عنوان یکی از منابع درآمد در تجارت جهانی و مؤلفه عمده در بهبود اقتصادی مناطق روستایی و کشورها مطرح‌شده است. افزایش رشد جمعیت در دهه‌های اخیر باعث اثرات عمیقی بر ساختار اقتصادی، اجتماعی کشورها بر جای گذاشته است و در این میان افزایش نیازهای جمعیتی، باگذشت زمان و تکامل زندگی انسان‌ها کمیت و کیفیت آن تغییریافته است.
در جوامع روستایی نیز تأمین این نیازها با توجه به نوع معیشت که اقتصاد روستا بر پایه آن استوار است عمدتاً از طریق بهره‌برداری از طبیعت و منابع طبیعی صورت می‌گیرد. باگذشت زمان، بهره‌برداری از این منابع بیشتر شده و در طولانی‌مدت با محدود شدن این منابع، اقتصاد و توسعه در جوامع روستایی با چالش جدی مواجه خواهد شد.
توسعه گردشگری روستایی (اکوتوریسم) می‌تواند با ایجاد فرصت‌های شغلی منافع اقتصادی بی‌شماری را به‌طور مستقیم متوجه مردم روستاها کند. در این راستا امکانات ایجاد کاربری اقتصادی برای افراد در حرفه‌های مرتبط با این صنعت و برای چشم‌اندازهای طبیعی و درنتیجه تأمین اعتبارات لازم در جهت حفظ آنها فراهم می‌شود. گردشگری روستایی غالباً با گرایش زیست‌محیطی و برخورداری از مواهب طبیعی هستند و می‌توانند در پالایش و حفاظت از محیط‌زیست، گسترش فرهنگ زیست‌محیطی در بین مردم تأثیر گذار باشد.
اکوتوریسم شاخه‌ای از گردشگری است که به مشارکت جوامع محلی نیاز دارد و بهترین و توانمندترین راهنمایان تورهای گردشگری طبیعی کسی نیستند جز مردمان بومی ساکن مناطق که به‌راحتی می‌توانند هدایت گردشگران را برعهده گیرند و همین مسئله در کاهش مهاجرت‌های بی‌رویه روستائیان به شهرها و اشتغال آنها نقش اساسی ایفا می‌کند و بسیاری از مراکز اقامتی و مراکز تولید صنایع‌دستی روستایی و محصولات تولیدی و..... در دورافتاده‌ترین نقاط کشور به جرگه اقتصاد می‌پیوندد و باعث اشتغال‌زایی، ارتقای سطح زندگی مردم روستایی خواهد شد.
در استان سمنان ۴۰ روستا به‌عنوان روستای گردشگری انتخاب‌شده که تنوع اقلیمی، جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و فرهنگی، مسکن، مؤلفه‌های زیست‌محیطی و پراکندگی جغرافیایی و..... از عواملی است که در انتخاب روستاها مؤثر بوده است. این روستاها عبارت است از:
- روستای علاء سمنان
- روستای بیابانک سرخه
- روستای لاسجرد سرخه
- روستای ایج سرخه
- روستای فولاد محله مهدیشهر
- روستای کمرود مهدیشهر
- روستای ده صوفیان مهدیشهر
- روستای تلوبین میامی
- روستای دشت شاد میامی
- روستای حسین‌آباد کالپوش میامی
- روستای رضاآباد میامی
- روستای عباس‌آباد میامی
- روستای ابراهیم‌آباد میامی
- روستای طرود شاهرود
- روستای ابر شاهرود
- روستای ابرسیج شاهرود
- روستای تاش شاهرود
- روستای طزره دامغان
- روستای مهماندوست دامغان
- روستای قدرت‌آباد دامغان
- روستای آستانه دامغان
- روستای حسینان دامغان
- روستای قوشه دامغان
- روستای فروان آرادان
- روستای ده نمک آرادان
- روستای یاتری گرمسار
- روستای چنداب گرمسار
- روستای ریکان گرمسار
- روستای فرومد میامی
- روستای قلعه‌نو خرقان شاهرود
- روستای زمان‌آباد میامی
- روستای قلعه بالا شاهرود
- روستای نردین شاهرود
- روستای حسن‌آباد دامغان
- روستای کلاته رودبار دامغان
- روستای تویه دروار دامغان
- روستای رشم دامغان
- روستای ملاده مهدیشهر
- روستای چاشم مهدیشهر
- روستای پاده آرادان
پیش از ۲۳ درصد از وسعت استان سمنان را مناطق حفاظت‌شده و پناهگاه حیات‌وحش تشکیل می‌دهد که این رقم در حدود ۲۵درصد کل مناطق حفاظت‌شده کشور ایران را شامل می‌شود. با توجه به برنامه‌ریزی‌های انجام شده استان سمنان دارای هشت زیست بوم به نام های، خوار و توران، پل ابریشم، کویر حاج‌علیقلی، بیارجمند، شمال شهمیرزاد، کویر سمنان، گرمسار و ایوانکی است.
مردم روستاهای استان سمنان به علت داشتن تعامل فرهنگی و فیزیکی با استان‌های هم‌جوار بخصوص استان خراسان از یکسو و استان تهران و استان‌های شمالی از سوی دیگر دارای شرایط خاصی هستند. آداب و مراسمی که در سطح روستاهای استان رواج دارد متأثر از ارتباطات و تعاملات فرهنگی و مذهبی است.
شیوه زندگی مردم روستاهای استان سمنان متأثر از الگوی معیشت آنها در دو قالب روستانشینی و کوچ‌نشینی است.
در رابطه با سبک معماری روستاهای منتخب می‌توان به الگوی سنتی و بومی در سطح روستاها مشاهده نمود. الگوی سنتی و بومی از شرایط اقلیمی و زیستی منطقه متأثر است و که در آثار و ابنیه‌های تاریخی رعایت گردیده و دارای ویژگی‌های عمده‌ای همچون:
سادگی در ساخت مساکن
استفاده از مصالح بومی و کارآمد
استفاده از نمادهای مذهبی و اجتماعی
رعایت اصول و شرایط فرهنگی و اجتماعی
اختصاص فضاهای ویژه جهت پذیرایی، خواب و نشیمن تابستانی و زمستانی همراه با اتاق گرمخانه، آشپزخانه، آب‌انبار (پاشیر)، حوض‌خانه، پستو، دولایه (محل نگهداری مواد خوراکی)، باله (دالان و راهرو سرپوشیده)، گنجه، طاقچه، بخاری دیواری و … از نمونه‌هایی است که کاربردهای ویژه‌ای در روستاهای منتخب داشته‌اند که می‌توان به‌عنوان موزه روستا از آن یاد کرد مانند روستای رِشم در کویر دامغان.
آداب‌ورسوم رایج در این روستاهای منتخب می‌تواند جهت گسترش گردشگری در این بخش باشد، مراسمی همچون انتخاب همسر، خواستگاری و عروسی، عزاداری و سوگواری و غیره.
تعزیه از جمله مراسم مذهبی است که با توجه به قدمت برگزاری، بیان جملات با لهجه محلی و استفاده از نمادهای عینی و وجود مراسم تعزیه‌های زنان که کمتر در سایر نقاط کشور وجود دارد. ازجمله مراسم‌هایی است که می‌تواند در جذب گردشگران در ایام خاص مؤثر باشد. پخت انواع نان و شیرینی‌های سنتی در روستا در جذب گردشگر و اشتغال‌زایی مؤثر است
بازی‌های محلی ازجمله پتانسیل‌های مهم این روستاها به شمار می‌آیند که در گروه‌های سنی مختلف و در جامعه مردان وزنان جوامع روستایی وجود آرد که از عوامل و عناصر مهم فرهنگی است که در بررسی‌های جامعه‌شناسانه به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر در جامعه‌پذیر کردن افراد به شمار می‌آید. مسلماً شرایط اقلیمی و اجتماعی و … بر سازمان ظاهری و شیوة اجرای این بازی‌ها و هدفمندی آنها تأثیر می‌گذارد، که با نظارت و برنامه‌ریزی‌های مدون برای جذب گردشگران و ایجاد اشتغال بسیار مناسب است.
زبان‌های محلی استان سمنان و رایج در روستاها که با توجه به بکر بودن این مناطق بهترین وسیله ارتباطی بین افراد و گروه‌ها است و پایه ادبیات و فرهنگ بشمار می‌رود. زبان‌های مختلف به‌گونه‌ای موجب انگیزه‌های جدیدی برای برقراری ارتباطات بیشتر ایجاد می‌نمایند. در کنار هر زبانی، گویش‌ها و لهجه‌هایی شکل‌گرفته که وقتی به آنها فکر می‌کنیم یا در بطن آنها قرار می‌گیریم نوعی احساس شادمانی از این‌همه تنوع به ما دست می‌دهد.
زبان مردم روستاهای شرق استان مانند فرومد با زبان مردم خراسان ارتباط بیشتری دارد و زبان مردم غرب استان به زبان مردم ری نزدیک است. زبان مردم نواحی شمالی مانند چاشم و ملاده و کلاته رودبار به گیلکی و مازندرانی و در بعضی نواحی مانند نردین به ترکی و اهالی نواحی مرکزی سمنان و شهرها و روستاهای اطراف آن لهجه‌هایی مشخص دارند که نه‌تنها ازنظر تلفظ بلکه ازلحاظ اشتقاق و ریشه‌شناسی، هیچ‌گونه شباهتی با لهجه همسایگان خود ندارند و از لهجه‌های اصیل ایران است.
در مورد جاذبه زبان و لهجه در بحث گردشگری باید گفت که زبان‌های گوناگون می‌توانند برای برخی جاذب بوده و انگیزه پژوهش و مطالعاتی و یادگیری آن زبان زمینه سفرهایی را فراهم سازد.
از مجموع روستاهای انتخاب‌شده حدود ۵۰% از روستاها در مناطق حفاظت شد قرارگرفته‌اند که این خود یکی از پتانسیل‌های مهم اشتغال و جذب گردشگر به شمار می‌آید که با برنامه‌ریزی‌های دقیق می‌توان به بهره‌برداری‌های مناسب رسید.
بسیاری از این روستاها دارای جوامع عشایری هستند که با توجه به شرایط خاص زیستی جامعه عشایر بررسی کلان وضعیت آنها در رابطه با گردشگری دارای اهمیت ویژه‌ای است. عشایر با داشتن مشخصاتی از قبیل ساختار ایل، سرزمین، جابجایی فصلی، اشتغال، آداب‌ورسوم و فرهنگ ویژه و همچنین معیشت خاص می‌توانند در جذب گردشگران به‌ویژه گردشگری اجتماعی دارای اهمیت است.
در بخش‌هایی از روستاهای منتخب استان جوامع عشایری ساکن هستند. به لحاظ قلمرو عشایر، تمرکز عشایر در دوره قشلاقی در مناطق خوار و توران، پل ابریشم، بیارجمند، طرود، کویر حاج‌علیقلی، سرکویر سمنان، گرمسار و ایوانکی و در دوره ییلاقی نوار کوهستانی شمال استان و بخش‌های وسیعی از مراتع ییلاقی استان‌های تهران و مازندران را دربر می‌گیرد.
یکی از ویژگی‌های عمده عشایر که می‌تواند به‌عنوان شاخص کلی برای گسترش گردشگری بکار رود همانا مساکن آنها است با توجه به تغییرات انجام شده در طول سال در عرصه زیست و معیشت مسکن ییلاقی و قشلاقی موردتوجه ویژه‌ای در تفکیک کارکردی فضاهای زیست بر پایه جلوکارگاه مردانه‌نشین، میان‌کارگاه زنانه‌نشین، پیش‌کارگاه انبار مشک و خیک و پوست و … است. علاوه بر موارد ذکرشده، محل نگهداری دام‌ها نیز به‌صورت مجزا نمونه دیگری از خلاقیت کارکردی عشایر است.
فاصله زمانی قشلاق و ییلاق نیز چهار ماه است و چهار ماه باقیمانده را نیز گله‌ها در ییلاقات دماوند می‌گذرانند. در هنگام بهار و تابستان، شبانان عشایری همراه دام‌ها به ییلاق می‌پردازند. خانواده‌های چوپانان به هنگام بهار و تابستان، شبانان را همراهی کرده و در نواحی سردسیری در نواحی گرم به سر می‌برند. آداب‌ورسوم مربوط به عشایر وزندگی آنها که در روستاها رایج است ازجمله عوامل جذب گردشگران است.
مریم سلمانیان، مشاور مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما