علی اکبر بنی اسدی، دبیر مرکز بین المللی جاده ابریشم ایران در یادداشتی نوشت: دنیای امروز که گردشگری به یکی از ارکان مهم توسعه فرهنگی و اقتصادی جوامع تبدیل شده، توجه به ابعاد ناملموس فرهنگ، نقش فزایندهای در خلق تجربهای اصیل و بهیادماندنی برای گردشگران ایفا میکند. میراث فرهنگی ناملموس نهتنها بخش مهمی از هویت جوامع محسوب میشود، بلکه بهعنوان منبعی برای توسعه پایدار گردشگری فرهنگی نیز شناخته میشود.
برخلاف جاذبههای ملموس مانند بناهای تاریخی، میراث ناملموس پویایی خاصی دارد و وابسته به مشارکت فعال جوامع میزبان است. این نوع میراث، بستری برای تعامل زنده میان گردشگر و فرهنگ محلی فراهم میآورد و میتواند به عاملی برای توانمندسازی اقتصادی و فرهنگی جامعه محلی تبدیل شود .از سوی دیگر، بهرهبرداری ناپایدار یا تجاریسازی افراطی این میراث ممکن است اصالت و معنای فرهنگی آن را تحتالشعاع قرار دهد.
میراث فرهنگی ناملموس (Intangible Cultural Heritage) به آن دسته از نمودهای زنده فرهنگ اطلاق میشود که از طریق نسلها منتقل میشوند و هویت فرهنگی یک جامعه را شکل میدهند. این میراث شامل زبان، آیینها، موسیقی، نمایشهای سنتی، غذاهای بومی، مهارتهای دستی و باورهای بومی است. برخلاف آثار ملموس که ایستا هستند، این نوع میراث نیازمند استمرار در عمل و انتقال نسل به نسل است.
در حوزه گردشگری، میراث ناملموس به عنوان عامل تمایز مقاصد گردشگری شناخته میشود و میتواند تجربهای زنده و مشارکتی برای گردشگران فراهم آورد. امروزه بسیاری از مسافران به دنبال تجربهای فراتر از بازدید از مکانهای تاریخیاند؛ آنها در پی درک سبک زندگی، هنر، آیینها و تعامل با فرهنگ بومیاند.
در دنیای امروز، که گردشگران بیشتر به دنبال تجربههای اصیل، منحصربهفرد و تعاملمحور هستند، میراث فرهنگی ناملموس به یکی از ارکان اصلی توسعه گردشگری فرهنگی تبدیل شده است. برخلاف گردشگری تودهوار که بر بازدید از مکانهای فیزیکی و تاریخی متمرکز است، گردشگری فرهنگیی بهویژه در بعد تعاملی آن به دنبال درک عمیقتری از فرهنگ زنده و جاری جوامع محلی است.
میراث فرهنگی ناملموس با فراهم کردن بستری برای تعامل زنده گردشگر با فرهنگ میزبان، تجربهای چندبعدی، احساسی و انسانی برای گردشگران خلق میکند. بهجای صرفاً مشاهده، گردشگر در آیینی شرکت میکند، طعم غذایی سنتی را میچشد، موسیقی بومی را با جامعه محلی مینوازد یا حتی در یک کارگاه صنایعدستی شرکت میکند. این نوع تجربه، موجب افزایش سطح درک متقابل فرهنگی و همچنین ارتقای حس احترام به تنوع فرهنگی میشود.
میراث ناملموس در سطح محلی، نهتنها به عنوان منبعی برای حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی جوامع مطرح است، بلکه در سطح ملی و بینالمللی نیز به عنوان ابزار برندسازی فرهنگی برای مقاصد گردشگری به کار میرود. برای مثال، جشنوارههایی مانند «نوروز»، «محرم و تعزیه»، «جشنواره موسیقی مقامی خراسان» یا آیینهای عشایری در استانهای ایران، به عنوان نقاط قوت برند گردشگری فرهنگی کشور شناخته میشوند و ظرفیت بالایی برای جذب گردشگر داخلی و خارجی دارند.
همچنین برخی کشورها با ثبت عناصر فرهنگی خود در فهرست میراث ناملموس یونسکو، توانستهاند گردشگری فرهنگی را بهصورت راهبردی توسعه دهند. برای نمونه، ثبت «سفره ایرانی»، «موسیقی عاشیقی» یا «قالیبافی» در فهرست میراث جهانی، هم به تقویت هویت فرهنگی کمک کرده و هم فرصتی برای تبلیغ مقاصد گردشگری در سطح جهانی فراهم آورده است.
بازآفرینی آیینها در صنعت گردشگری به معنای بازنمایی سنتها، مراسم و مناسک فرهنگی در قالبی قابلدسترس برای گردشگران است؛ اعم از بازسازی آیینهای مذهبی، سنتهای شفاهی، موسیقی محلی، رقصهای آیینی، جشنها یا مراسم خاص جوامع محلی. این بازآفرینیها معمولاً در قالب جشنوارهها، اجراهای عمومی، تورهای فرهنگی و برنامههای تفسیری صورت میگیرد و بهطور فزایندهای به یکی از ارکان تجربهمحور گردشگری تبدیل شدهاند
بازآفرینی آیینها در قالب جشنوارهها، رویدادهای فرهنگی یا نمایشهای سنتی، یکی از مهمترین ابزارهای گردشگری فرهنگی بهشمار میرود. این بازآفرینیها فرصتی برای آشنایی گردشگران با عناصر بومی فرهنگ است، اما در عین حال خطر «نمایشیشدن» و از دست رفتن اصالت را نیز بههمراه دارد.
از یکسو، این آیینها میتوانند به حفظ فرهنگ بومی و کسب درآمد برای جوامع محلی کمک کنند و از سوی دیگر، ممکن است در فرآیند تجاریسازی، معنا و ارزش فرهنگی خود را از دست بدهند. تعادل میان حفظ اصالت و ارائه جذاب فرهنگی، چالش اصلی در این زمینه است.
یکی از مهمترین کارکردهای بازآفرینی آیینها، احیای فرهنگ و تقویت حس هویت محلی است. آیینهایی که در معرض فراموشی بودند، از طریق تبدیلشدن به محصول گردشگری، مجدداً در کانون توجه قرار میگیرند. این پدیده، بهویژه در مناطق روستایی یا اقلیتهای قومی، میتواند نقش مهمی در حفظ میراث ناملموس ایفا کند.
همچنین بازآفرینی آیینها میتواند بهعنوان منبعی برای درآمدزایی جوامع محلی عمل کند. بسیاری از روستاها و شهرهای کوچک با اجرای مراسم آیینی، فروش محصولات فرهنگی و ارائه خدمات به گردشگران، به توسعه اقتصادی نسبی دست یافتهاند. برای نمونه، جشنواره موسیقی مقامی خراسان، تعزیهخوانی در محرم یا آیینهای نوروزی در شهرهای مختلف ایران، علاوه بر جذب گردشگر، زمینهای برای اشتغال هنرمندان، فروشندگان محلی و راهنمایان بومی فراهم کرده است.
در مقابل، یکی از مهمترین چالشهای بازآفرینی آیینها، نمایشیشدن یا تصنعیشدن این سنتهاست. بهبیان دیگر، آیینی که پیشتر معنایی اجتماعی، دینی یا تاریخی عمیق داشته، در مواجهه با بازار گردشگری ممکن است به یک نمایش توریستی بدل شود که صرفاً برای جلب نظر گردشگر طراحی شده است.
این فرایند ممکن است به کالاییسازی فرهنگ منجر شود؛ بهطوری که آیینها از زمینههای اصلیشان جدا شده، و تنها به عنوان «کالا» برای عرضه به گردشگر دیده شوند. این امر میتواند به تحریف معنایی، از دست رفتن نقش اصلی آیین در زندگی مردم، و حتی بیاعتمادی جوامع محلی نسبت به برنامههای گردشگری منجر شود.
بهرهبرداری از میراث فرهنگی ناملموس در گردشگری فرهنگی، فرصتی بینظیر برای توسعه پایدار، احیای هویت و توانمندسازی جوامع محلی است. اما این فرصت تنها در صورتی به نتیجهای مطلوب منتهی خواهد شد که با درایت، اخلاقمحوری و برنامهریزی دقیق همراه باشد. راهبردهایی چون مشارکت جوامع، آموزش، مستندسازی، برندسازی اصیل و حمایت نهادی، از الزامات این مسیر هستند.
میراث فرهنگی ناملموس، با تمام پیچیدگیهای معنایی، آیینی و اجتماعیاش، امروز به یکی از محورهای اساسی در توسعه گردشگری فرهنگی بدل شده است. عناصر زندهی فرهنگ، چون آیینها، سنتهای شفاهی، مهارتهای دستی و مراسم جمعی، نهتنها یادآور هویت تاریخی ملتها هستند، بلکه در بستر گردشگری میتوانند منبعی ارزشمند برای توسعه پایدار و توانمندسازی جوامع محلی باشند.
با این حال، این بهرهبرداری باید با نگاهی متوازن میان «نمایش فرهنگی» و «حفاظت فرهنگی» انجام شود. خطر کالاییسازی، تحریف آیینها و نادیدهگرفتن نقش جامعه محلی، همواره صنعت گردشگری را تهدید میکند. تنها در صورتی که جوامع محلی در مرکز فرایند تصمیمگیری قرار گیرند، آموزشهای لازم فراهم شود و چارچوبهای اخلاقی، قانونی و فرهنگی رعایت گردد، میتوان از ظرفیت میراث ناملموس بهعنوان ابزاری برای توسعهی اصیل، پایدار و انسانی بهرهمند شد.
انتهای پیام/
نظر شما