میراث آریا: این آثار که شامل ۲ گونه اصلی «سنگنگاره» و «رنگین نگاره» هستند؛ یکی از نخستین بازتابهای تجربه زیباییشناختی و بیان نمادین انسان محسوب میشوند. سنگنگارهها با حکاکی، کوبش یا خراش سطح صخره و زدودن قشر سطحی سنگها و رنگین نگارهها با استفاده از رنگدانههای طبیعی بر سطح سنگها نقاشی میشد. مطالعات هنر صخرهای در نقاط مختلف جهان، از جمله ایران، به شناخت شیوههای زیست، باورها و نظامهای نمادین جوامع پیش از تاریخ و دورههای جدیدتر کمک شایانی کرده است. در واقع مطالعه این هنر، علاوه بر جنبه زیباییشناختی، اطلاعات ارزشمندی درباره زندگی روزمره، شکار، مناسک و نظامهای اجتماعی انسانهای گذشته ارائه میدهد. خراسان شمالی نیز بهعنوان یکی از مناطق کمتر شناختهشده در این حوزه، میزبان مجموعههای قابلتوجهی از هنر صخرهای است که ارزش پژوهشی و فرهنگی بالایی دارند.
نقوش نیاکان بر صخرههای خراسان شمالی
شمال خراسان، از دشتهای حاشیه کویری در جاجرم و اسفراین تا کوههای بجنورد و فاروج، یکی از مهمترین کانونهای هنر صخرهای در ایران به شمار میرود. در این منطقه، چند مجموعه شاخص شناسایی شده است:
سنگنگارههای جربت:
این مجموعه از بزرگترین و متنوعترین مجموعههای شرق ایران است که بیش از صد صخره کوچک و بزرگ با نقوش انسانی، جانوری، گیاهی و هندسی را در خود جایداده است. نقوش بزهای کوهی، صحنههای شکار و رقص، ادوات جنگی و کتیبههای فارسی و عربی از دورههای تاریخی و اسلامی بر صخرهها نقش بستهاند. این مجموعه از عصر مفرغ تا دوره اسلامی متأخر استمراریافته و در سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
رنگین نگارههای نرگسلو:
این نقوش از قدیمیترین نمونههای رنگین نگاره در فلات ایران هستند. در این مجموعه، مردی نیزهدار به همراه سگهای شکار در حال تعقیب بز و گوزن به تصویر کشیده شده است. بیشترین نقوش حیوانی به بز کوهی تعلق دارد که به زبان محلی «تکه» گفته میشود و بزهای کوهی را با شاخ بلند و خمیده و ریش نشان میدهد. ویژگیهای فنی و فقدان حیوانات اهلی در نقوش حاکی از آن است که آثار ممکن است به دوران پیش از تاریخ بازگردند. نقوش صخرهای تکه در روستای نرگسلو در سال ۱۴۰۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
رنگین نگارههای باشمحله، مردکانلو و زینهکانلو:
این مجموعهها شامل چند دسته نقوش انسانی و جانوری است که در درون پناهگاههای صخرهای درههای فرعی اترک رسم شده و به دورههای مختلف از پیش از تاریخ تا دورههای تاریخی و اسلامی تعلق دارند. این مجموعه نقوش علاوه بر ارزشهای زیباشناختی و اهمیتی که در جذب گردشگر دارند به دلیل کمیاببودن رنگین نگارهها در ایران، اهمیت پژوهشی قابلتوجهی هم دارند و به تحلیل تحول هنر صخرهای در منطقه کمک میکنند. نقوش صخره ای مردکانلو، زینکانلو و باشمحله به صورت جداگانه در سال ۱۴۰۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
نقوش صخرهای شمال خراسان، بهویژه هنرهای صخرهای در دره اترک، در منطقهای شکلگرفتهاند که از گذشته تا دوران تاریخی گذرگاه ارتباطی شرق و غرب ایران بوده و کوچ اقوام هندو - ایرانی، حرکت اقوام پارتی و هجوم مغول از همین مسیر انجام شده است. بعلاوه، باتوجهبه اقلیم این منطقه و رواج سبک زندگی نیمه یکجانشینی در این اقلیم، به نظر میرسد بخش مهمی از این نقوش توسط اقوام نیمه یکجانشین که بین مناطق ییلاقی در ارتفاعات و مناطق دشتی در حال جابهجایی بودند ایجاد شده باشد و دیدگاهها و باورهای این اقوام را در طول تاریخ به تصویر کشیده باشد.
شرایط حفاظت و آسیبهای وارد شده
سنگنگارههای شمال خراسان، در هر دودسته، باوجود مقاومت نسبی صخرههای میزبان، تحتتأثیر عوامل طبیعی و انسانی آسیبدیدهاند. صخرهها عمدتاً از کانیهای کلسیت و کوارتز تشکیل شدهاند و در برابر چرخههای یخبندان و گرما، فرسایش بادی، رشد گلسنگ و تنشهای طبیعی دیگر آسیبپذیر هستند.
عوامل انسانی خطرناکتر از طبیعت محسوب میشوند و شامل یادگار نویسی بر صخرهها، لمس و راهرفتن روی نقوش، برداشتن قطعات سنگ بهعنوان یادگار، چرای دام و عملیات معدنی در حریم آثار است. این فعالیتها میتواند باعث تخریب سریع و غیرقابلبازگشت نقوش شود.
ضرورت حفاظت و آگاهیرسانی
هنر صخرهای بخشی از حافظه تاریخی و فرهنگی ایران و جهان است. این آثار، از دریچه نقوش برجایمانده از نیاکان ما اطلاعات ارزشمندی درباره زندگی، باورها و مهارتهای انسان باستانی در ایران ارائه میدهند. حفاظت از آنها تنها مسئولیت متخصصان نیست، بلکه آگاهی و رفتار مسئولانه جامعه و گردشگران نیز نقش تعیینکنندهای در حفظ این میراث دارد.
حفاظت از این آثار نیازمند رویکرد پیشگیرانه و مشارکت جامعه محلی و گردشگران است. آموزش، انتشار کتاب و بروشور، ایجاد مسیرهای مشخص بازدید و نصب تابلوهای هشدار از اقدامات مؤثر در این زمینه محسوب میشوند. بیتردید برای حفاظت از میراث هنر صخرهای، توقف آسیبهای انسانی بسیار مهم است و نمیتوان صرفاً به اقدامات مرمتی تکیه کرد.
گزارش از علیاکبر وحدتی، رئیس گروه حفظ و احیای بناها و محوطههای تاریخی خراسان شمالی
انتهای پیام/
نظر شما