میراث آریا: شهر باستانی دژمنده، با تداوم استقرار طولانیمدت خود از اواخر دوران آهن تا دوره اسلامی، اهمیت فرهنگی و تاریخی عظیمی در منظومه زیستی شمالغرب ایران دارد.
گستردگی فضاهای مسکونی، نظامی و احتمالی آیینی کندهشده در سنگ، دژمنده را در زمره بزرگترین و پیچیدهترین سازههای دستساز بشری در این منطقه قرار میدهد. این گزارش به بررسی موقعیت جغرافیایی، پیشینه تاریخی، ساختار معماری منحصربهفرد و چالشهای حفاظتی این میراث ارزشمند میپردازد.
استان زنجان، به واسطه قرارگیری بر سر راههای تاریخی مهم و برخورداری از توپوگرافی کوهستانی، همواره مورد توجه استقرارگاههای دفاعی و سکونتگاهی بوده است. در میان این آثار، شهرهای سنگی مانند دژمنده، حکایت از سطح بالایی از تخصص در استفاده از منابع طبیعی کوهستانی دارند.
هدف از این گزارش جامع، مستندسازی ویژگیهای کلیدی دژمنده، تحلیل ارتباط آن با مسیرهای تجاری باستانی، و ارائه تصویری دقیق از پتانسیلهای پژوهشی این شهر سنگی است. دژمنده به عنوان یک دژ یا قلعه طبیعی که در آن حجم عظیمی از سنگ برای ایجاد فضای زیستی برداشته شده است، یک مطالعه موردی عالی در زمینه انسانشناسی و اقلیمشناسی تاریخی محسوب میشود.
موقعیت جغرافیایی منطقه و اهمیت استراتژیک
شهر دژمنده در یکی از مناطق کوهستانی و صعبالعبور جنوبغربی ایجرود، نزدیک به مرزهای استانهای کردستان و همدان واقع شده است.
مختصات و محیط طبیعی
مختصات تقریبی: ۴۸° ۳۲' طول شرقی و ۳۶° ۱۰' عرض شمالی.
توپوگرافی: این محوطه بر روی یک تپه سنگی مرتفع و مشرف به یک تنگه یا دره نسبتاً عمیق قرار دارد. ساختار سنگی غالب، عمدتاً از نوع سنگهای آهک و دولومیت است که فرآیند تراش را تسهیل و پایداری سازه را تضمین کرده است.
دسترسی: دسترسی کنونی به محوطه دشوار بوده و نیازمند پیمایش در مسیرهای کوهستانی است. این سختی دسترسی در گذشته عاملی برای استحکام دفاعی آن محسوب میشده است.
اهمیت استراتژیک
موقعیت دژمنده در نزدیکی مسیرهای ارتباطی شمال غرب به مرکز ایران (مانند مسیرهای منتهی به همدان و غرب کشور) نشان میدهد که این شهر صرفاً یک سکونتگاه نبوده، بلکه احتمالاً یک نقطه کنترل مرزی یا یک پناهگاه استراتژیک برای دورههای پرتنش تاریخی بوده است. دید عالی این دژ بر تمامی مسیرهای ورودی و خروجی دره، کارکرد نظامی آن را تقویت میکند.
پیشینه تاریخی و سیر تکامل باستانشناسی
مطالعات سطحی و اکتشافات محدود انجامشده، یک توالی فرهنگی طولانیمدت را در دژمنده نشان میدهند:
۱. دوره آهن (حدود قرن هشتم تا ششم پیش از میلاد)
نخستین شواهد استقرار در این منطقه به اواخر دوره آهن برمیگردد. بقایای سفالهای سست و خشن، که اغلب به رنگ قهوهای متمایل به قرمز یا خاکستری تیره هستند، در لایههای پایینی شناسایی شدهاند. شکلگیری اولیه این شهر سنگی میتواند پاسخی به نیازهای امنیتی در برابر اقوام مهاجر یا رقابتهای منطقهای در این دوره باشد.
۲. دوران هلنیستی و اشکانی
شواهدی از حضور اشکانیان در محوطه وجود دارد، گرچه ساختار اصلی شهر سنگی قبل از این دوره شکل گرفته است. در این لایهها، بقایایی از سفال با تکنیکهای پخت بهتر و همچنین ابزارهایی که نشاندهنده تداوم فعالیتهای کشاورزی و دامپروری در دشتهای اطراف است، یافت شده است. احتمالاً در این دوره، شهر به عنوان یک قلعه نظامی تحت کنترل اشکانیان مورد استفاده قرار گرفته است.
۳. دوران ساسانی
این دوره اوج استفاده از زیرساختهای دفاعی دژمنده به نظر میرسد. سفالهای ساسانی، به ویژه قطعاتی با رگههای خاکستری و قرمز پختهشده، فراوانترند. در این دوره، ممکن است سیستمهای ذخیرهسازی آب (آبانبارها) و استحکامات سنگی مجدداً تقویت شده باشند. معماری صخرهای در این دوره به اوج خود رسیده و فضاهای داخلی برای اسکان نظامی یا اداری استفاده شدهاند.
۴. دوران اسلامی (اوایل تا میانه)
استقرار در دژمنده تا قرون اولیه اسلامی (احتمالاً تا قرن پنجم یا ششم هجری قمری) ادامه داشته است. سفالهای لعابدار ساده با رنگ سبز و زرد کمرنگ در لایههای بالایی یافت شدهاند که نشاندهنده سکونت جامعهای با سبک زندگی کاملاً اسلامی است. دلیل متروکه شدن نهایی شهر به طور دقیق مشخص نیست، اما احتمالاً تغییر مسیر تجارت، تضعیف قدرت مرکزی یا تغییرات اقلیمی نقش داشته است.
ساختار معماری و مهندسی صخرهای
شهر دژمنده یک مجموعه معماری تراشیده شده در سنگ است که میتوان آن را نمونهای از معماری "معکوس" دانست؛ به جای ساختن رو به بالا، ساختارها در دل سنگ پایین کشیده شدهاند. این تکنیک نیازمند محاسبات دقیق هندسی و درک عمیق از مقاومت سنگ بود.
فضاهای تراشیده شده در دل سنگ
بیش از ۱۰۰ اتاق، حفره و فضای عملکردی در صخرهها شناسایی شدهاند. ویژگیهای این فضاها عبارتند از:
پلان و اندازه: اغلب فضاها دارای پلانهای منحنی، بیضوی یا مستطیلی نامنظم هستند. ابعاد معمولاً بین ( 2 \times 2 ) متر تا ( 4 \times 5 ) متر متغیر است. ارتفاع سقفها نیز متناسب با فضای تراشیده شده تنظیم شده است.
ورودیها: ورودیهای فضاها اغلب کوچک و متمایل به پایین ساخته شدهاند تا ضمن تأمین امنیت، عایق حرارتی مناسبی در برابر تغییرات دمای کوهستان ایجاد کنند.
سیستم تهویه: در اتاقهای عمیقتر، با استفاده از داکتهای عمودی یا مورب کوچک که به سطح بیرونی متصل میشوند، سیستم تهویه طبیعی و جریان هوا تضمین شده است. این تهویهها اغلب در نزدیکی شکافهای طبیعی صخره ایجاد شدهاند.
سقفها: سقفهای فضاهای داخلی معمولاً توسط خود ساختار سنگی تأمین شدهاند، هرچند در مواردی که نیاز به ارتفاع بیشتر بوده، از تیرهای چوبی (که بقایای آنها یافت نشده) یا ایجاد یک سطح صاف سنگی به عنوان کف طبقه بالاتر استفاده شده است.
سازههای دفاعی و ارتباطی
بخش نظامی دژمنده از ساختارهای طبیعی صخرهها به صورت حداکثری استفاده کرده است:
برجها و دیوارهها: در لبههای پرتگاهی، دیوارهای دفاعی کوتاهی از سنگهای تراشیده شده و ملات گل ساخته شدهاند تا نقاط ضعف طبیعی را بپوشانند. در نقاط استراتژیک، فضاهای دیدهبانی و تیرکشهایی (Loopholes) تعبیه شده است.
پلهها و مسیرهای دسترسی: برای اتصال فضاهای مختلف در ارتفاعات گوناگون، پلههایی با عمق کم و پلکانهایی تراشیده شده در سنگ ایجاد شدهاند. هندسه این پلهها نشان میدهد که در زمان ساخت، توجه ویژهای به پایداری در برابر فرسایش بارانهای سیلآسا شده است.
زیرساختهای ذخیرهسازی آب
یکی از مهمترین دستاوردهای مهندسی در دژمنده، سیستم جمعآوری آب است. در بخشهای مختلف شهر، حوضچهها و مخازن تراشیده شدهای وجود دارند که با لایهای از نوعی ساروج یا ملات ضدآب پوشیده شدهاند. این مخازن برای جمعآوری آب باران و برفهای ذوبشده طراحی شدهاند. تخمین زده میشود که ظرفیت ذخیرهسازی این سیستمها برای تأمین آب ساکنان شهر در طول تابستانهای خشک ضروری بوده است.
یافتهها و شواهد باستانشناختی
علیرغم عدم انجام کاوشهای لایهنگاری گسترده، اکتشافات سطحی و محدود اطلاعات مهمی ارائه دادهاند:
نوع یافته مشخصات اصلی دوره تاریخی سفال شکسته (سطحی) قطعات سفالهای سست، دستساز، بدون لعاب (اثر آهن)؛ سفالهای پخته شده در دمای بالا (ساسانی)؛ بقایای سفالهای لعابدار ساده (اسلامی).آهن تا اسلامی نشاندهنده تداوم سکونت ابزار سنگی و سنگدستها، هاونهای نیمهکاره، تراشههای چرت و بازالت، و ابزارهای سنگتراشی. تمام دورهها تأیید فعالیتهای معیشتی و ساخت و ساز بقایای جانوری استخوانهای خرد شده جانوران اهلی مانند گوسفند و بز؛ شواهدی از شکار در دشتها. تمام دورهها منبع تأمین غذا و نقش دامپروری آثار فلزی قطعات کوچک سرب یا مس اکسید شده (بسیار نادر)؛ احتمالاً مربوط به ابزارهای کوچک یا تزئینی. اشکانی/ساسانی نشاندهنده فعالیتهای جزئی فلزکاری
تحلیل ابزار سنگی: یافتههای ابزارهای سنگی تراشیده شده در نزدیکی ورودیهای شهر نشان میدهد که ساکنان، سنگ مورد نیاز برای حفاری و بهبود فضاهای خود را در محل تأمین کرده و ابزارهای خود را پس از اتمام کار رها کردهاند.
تحلیل جمعیتشناختی و اقتصادی (تخمینی)
بر اساس وسعت فضاهای مسکونی کندهشده، تخمین زده میشود که دژمنده در اوج شکوفایی خود (دوره ساسانی) میتوانسته میزبان جمعیتی بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ نفر به صورت دائم باشد، به علاوه اینکه در مواقع بحران میتواند پناهگاهی برای روستاهای اطراف باشد.
اقتصاد: اقتصاد مبتنی بر دامپروری کوهستانی و کشاورزی محدود در دشتهای کمارتفاع اطراف بوده است. کنترل مسیرهای ارتباطی نیز احتمالاً سهمی در تأمین معیشت از طریق اخذ عوارض یا تجارت داشته است.
اهمیت فرهنگی، پژوهشی و پتانسیل گردشگری
شهر دژمنده یک پتانسیل عظیم در سه حوزه اصلی دارد:
۱. اهمیت باستانشناختی
دژمنده یکی از نمونههای متأخر معماری صخرهای در ایران است که تداوم استفاده از آن را در طول یک دوره طولانی تاریخی (بیش از ۱۵۰۰ سال) نشان میدهد. مطالعه چگونگی انطباق معماری سنگی با نیازهای زندگی روزمره در این ارتفاعات، بینشهایی درباره دانش بومی و مهندسی مصالح فراهم میکند. این سایت میتواند به عنوان «سند فرهنگی» برای درک استقرارهای دفاعی در مناطق کوهستانی زاگرس میانی استفاده شود.
۲. پتانسیل گردشگری
ظاهر بصری شهر سنگی، در کنار مناظر طبیعی کوهستانی، جذابیت گردشگری بالایی دارد. این سایت میتواند به عنوان یک مقصد گردشگری تاریخی-ماجراجویانه (Adventure Tourism) معرفی شود.
۳. مطالعات اقلیمباستانشناسی
ساختار سنگی دژمنده یک عایق حرارتی طبیعی فراهم کرده است. مطالعه تفاوت دمای داخلی و خارجی این اتاقها میتواند درک ما از اقلیم منطقه در دورههای تاریخی مختلف و همچنین روشهای طراحی پایدار ساختمانهای امروزی را بهبود بخشد.
چالشها و وضعیت کنونی حفاظتی
متأسفانه، با وجود اهمیت منحصر به فرد دژمنده، این محوطه فاقد کاوشهای سیستماتیک و حفاظت مستمر است و با تهدیدات جدی روبرو است:
۱. فرسایش طبیعی.
مهمترین تهدید، فرسایش ناشی از عوامل جوی است. یخبندان و ذوب شدن آب در شکافهای ریز سنگها (هوازدگی فیزیکی) و بارانهای اسیدی، باعث ترک خوردن و ریزش مداوم دیوارهها و سقفهای اتاقها شده است.
۲. تخریب انسانی و حفاری غیرمجاز.
دسترسی نسبتاً آسان به برخی نقاط شهر، متأسفانه منجر به ورود حفاران غیرمجاز شده است که به دنبال اشیای احتمالی هستند. این اقدام منجر به تخریب بخشهایی از کفها و دیوارههای داخلی شده است.
۳. نبود زیرساختهای حفاظتی و دسترسی.
عدم وجود مسیرهای مشخص، تابلوهای هشداردهنده و حصارکشی، امکان نظارت مستمر توسط نهادهای میراث فرهنگی را دشوار ساخته است.
پیشنهادهای حفاظتی و مدیریتی
برای حفظ دژمنده، اقدامات فوری و بلندمدت زیر ضروری است:
۱. برنامهریزی جامع حفاظتی: تدوین طرح مدیریت بحران برای مقابله با فرسایشهای ساختاری و انجام تثبیت اضطراری بر روی بخشهای در معرض خطر ریزش.
2. مطالعات لایهنگاری (Excavation): انجام کاوشهای هدفمند در مناطق مسکونی و دفاعی برای استخراج دادههای دقیقتر از توالی استقرار و تاریخگذاری مطلق. 3. مدیریت دسترسی: تهیه و نصب تابلوهای اطلاعرسانی چندزبانه در دامنه کوه و همچنین ایجاد یک مسیر ایمنسازیشده برای پژوهشگران و گردشگران جدی. 4. پایش ژئوفیزیکی: استفاده از روشهای غیرمخرب مانند لایهنگاری راداری (GPR) برای نقشهبرداری از فضاهای زیرزمینی بدون نیاز به حفاری. 5. مشارکت جامعه محلی: آموزش جوامع محلی روستاهای ایجرود برای تبدیل شدن به نگهبانان غیررسمی سایت و بهرهمندسازی آنها از درآمدهای احتمالی گردشگری.
نتیجهگیری
شهر باستانی دژمنده ایجرود یک گنجینه منحصربهفرد است که نشاندهنده قدرت سازگاری انسان با محیطهای سخت کوهستانی در طول هزارهها است. معماری صخرهای آن، به ویژه سیستمهای پیچیده تراش و تهویه، دلالت بر دانش فنی بالایی دارد که شایسته تحقیقات عمیقتر است. حفاظت از این شهر سنگی، که به دلیل ماهیت خود در برابر عوامل طبیعی آسیبپذیر است، باید در اولویت برنامههای میراث فرهنگی استان زنجان قرار گیرد تا این میراث ارزشمند برای نسلهای آینده حفظ شود و به عنوان یکی از شاخصترین جاذبههای تاریخی شمالغرب ایران معرفی شود.
انتهای پیام/
نظر شما