استفاده از کاشی در ایران از دوران بسیار کهن متداول و در هر دوره تحت تأثیر عوامل مختلف دارای ویژگی‌های خاصی بوده است. اهمیت دوره قاجار را می‌توان به‌دلیل آغاز تقابل سنت و مدرنیته در ایران دانست که  صفحه کاشی‌ها زمینه مناسبی برای نقوش مختلف قرار می‌گرفته است.  نقوش کاشی‌های قاجار در موزه بزرگ خراسان با دوره‌های پیش از خود تفاوت پیدا می‌کند و با توجه به تاثیرپذیری از هنر اروپایی نقش‌ها به‌سمت طبیعت‌پردازی می‌رود و از هنر تجریدی فاصله می‌گیرد. در این مقاله تلاش شده نقش‌ها و کیفیت کاشی دوره قاجار مورد بررسی قرار گیرد.

کاشی هفت‌رنگ که شهرت بسیاری دارد از کاشی‌های خشت یعنی چهارگوش نشأت گرفته و اندازه آن 15*15  سانتیمتر است که در کنار یکدیگر قرار می‌دهند و نقش مورد نظر را روی آن رنگ‌آمیزی می‌کنند و به کوره برده و حرارت می‌دهند تا لعاب آن پخته شود .سپس از کوره خارج کرده و بر دیوار نصب می‌کنند.

در این شیوه قاب‌های کاشی را با زمینه‌ای از تعدادی کاشی سفید ، که در یکدیگر چفت می‌شوند، می‌سازند. کاشی‌های سفید سطحی را تشکیل می‌دهند که با تزیین روی آن انجام می‌شود. طراح نگاره‌های گل و بته‌ای اسلیمی را با سیاه‌قلم روی این طرح می‌زند سپس نقاشان رنگ کار فضاهای ترکیب‌بندی شده را به رنگ‌های پیش‌بینی شده در می‌آورند، رنگ‌ها همزمان به کوره برده می‌شود این کار مستلزم دوبار پخت است ولی برای پختن کاشی‌های دارای سطح سفید دومی برای ایجاد لعاب شیشه‌ای.

برای ساخت کاشی هفت‌رنگ ابتدا طرح‌های مورد نظر را روی کاشی ساده آماده ساختند و سپس نقش‌ها و نگاره ها را به رنگ‌های مختلف در آورده و سرانجام لعاب داده و به کوره میبرند که هریک از کاشی‌های مربع خود شکل قسمتی از طرح تزئینی را تشکیل می‌داده است.

هفت رنگ متداول عبارت است از سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی که در ابنیه تاریخی و اماکن متبرکه از این نوع کاشی ها زیاد استفاده شده است.

این نکته را باید یادآور شد که مراد کاشی‌گر و کاشی‌ساز از خلق چنین آثار هنری هرگز رفع احتیاجات عمومی و روزمره نبوده بلکه شناخت هنرمند ارزیابی و ارضای تمایلات عالی انسانی و مذهبی مایه اصلی کارش بوده است.

لعاب کاشی‌های قاجار

لعاب روی کاشی‌ها  پیش از این عمدتا از فلزات و مواد معدنی به‌دست می‌آمد و رنگ‌های متنوع روی کاشی‌ها حاصل از امتزاج آن‌ها بود. با ورود لعاب‌های آماده و بسته‌بندی شده که بیشتر از طریق روسیه وارد می‌شد کیفیت رنگ کاشی دگرگون شد و رنگ‌های زرد و زردچوبه‌ای، سفید، شيری و براق بر زمینه کاشی‌کاری شیوه اختلاط (دوره قاجار) مسلط می‌شود. در این دوران علاوه بر به کارگیری لعاب به رنگ‌های سفید، سیاه، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز و حنایی که در دوره‌های قبل نیز مرسوم بوده است، استفاده از لعاب‌های نارنجی و زرد طلایی متداول گشت که از خصوصیات بارز کاشی‌های این دوره است.

نقوش گیاهی

رایج‌ترین نقش، نقش  گیاهی است که در اسلام از آن استفاده شده است، از نظر تاریخی به صورت گیاهی که گویا از تصویر تاک سرچشمه گرفته و در آن پیچیدگی و درهم فرورفتگی برگ‌ها و ساقه‌ها و شاخه‌ها به سهولت قابل استلیزه شدن و به صورت پیچیده و درهم است. در کاشی‌های قاجار موزه بزرگ خراسان نیز این نقوش شامل پیچک‌ها و از سویی ورود گل‌های فرنگ، مانند گل زنبق، گل‌های رز، داوودی و غتچه و ساقه‌های افشان است. در کنار این نقوش اغلب نقش پرندگان نیز وجود دارد، پرنده در معنای کلی آن نماد رهایی و آزادی است و نقش این پرندگان متأثر از آثار گل و مرغ هستند که پیشینه آن به اواخر صفوی می‌رسد و نیمه نخست قاجار می‌رسد.

نقوش انسانی روی کاشی‌های قاجار

در سبک قاجار زنان با چهره‌ای بیضی و ابروان پیوسته، چشمان سرمه کشیده و انگشتان حنا بسته در حالتی مخمور به تصویر در آمده‌اند. از لحاظ چهره از ويژگي‌هاي نسبتاً ثابتي پيروي مي‌كنند كه البته اين ويژگي‌ها به‌طور كلي در چهره‌نگاري دوره قاجار يكسان بوده است. در دوره قاجار چهره زیبا چهره‌ای گرد با چشمانی بادامی و خمار و ابروان پیوسته و کمانی و بینی باریک، دهان کوچک، گونه برجسته و آرایش زمخت بوده است. در این زمان كپي‌برداري از استادان رنسانس اروپا رواج بيشتري يافت و هنر سنتي ايران در برابر جلوه‌هاي متنوع غربي عقب‌نشيني كرد. فرنگي‌سازي اصطلاحي است كه به تعداد قابل توجهي از آثار دوره قاجار اطلاق مي‌شد. در اين تصوير‌سازي‌ها مردان و زنان را ملبس به لباس‌هاي اروپايي نشان مي‌دهند.

ورود دستاوردهای جدید تمدن غرب، نظیر صنعت چتپ سنگی و فن عکاسی تأثیرات به سزایی در شکل گیری این نقوش داشته است. این تصاویر شامل فضاهای طبیعی است.

نتیجه

آنچه در این زمان بیشترین تأثیر را بر نقوش دارد تأثیراتی است که روابط با فرنگ بر نگاره‌های این دوره گذاشته است، بنابراین اکثر چهره‌ها قاجاری است  و گاه پوشش و حالات فرنگی می‌شود. این تقابل سنت و مدرنیته به وضوح قابل مشاهده است.هم اکنون به همت موزه بزرگ خراسان کاشی‌های این دوره در حال فهرست نویسی علمی و تهیه شناسنامه است.

*باستان‌شناس

انتهای پیام/