تهاجم مغول به سرزمین ایران در قرن هفتم هجری باآنکه کشتار و ویرانی بسیاری ببار آورده نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران را با چالشی جدی روبرو ساخت، لیکن این طوفان سهمگین رفته‌رفته آرام گرفت و مغول تحت تأثیر فرهنگ و تمدن این سرزمین رویه و خط‌مشی خود را تغییر داد. البته در شکل‌گیری این پدیده راه‌یابی عنصر میهن‌دوست و کاردیده ایرانی به سیستم حکومتی مغولان نقش غیرقابل‌انکاری داشت. بزرگانی همچون خواجه‌نصیرالدین توسی، عطاملک و شمس‌الدین جوینی، خواجه رشیدالدین فضل آ... همدانی و... ازجمله عناصر تأثیرگذار در این عرصه محسوب می‌شوند.
از دوران فرمانروایی هلاکوخان و با شکل‌گیری حکومت ایلخانان مستقل از مغولستان در ایران، مغولان تحت تأثیر فرهنگ و تمدن ایرانی به آبادسازی قلمرو تحت سیطره خود پرداختند. این موضوع بنا بر دلایلی که در پی خواهد آمد در تبریز عهد ایلخانان پررنگ‌تر جلوه می‌کند.
تبریز که از خطر ویرانی به دست لشگریان مغول در امان مانده بود با آغاز دوره حکمرانی آباقاخان به پایتختی ایلخانان مغول در ایران انتخاب شد، پس از اقداماتی که ارغون در ایجاد مجموعه ارغونیه در تبریز صورت داد، در سال 694 هجری نوبت به فرمانروایی غازان خان رسید. غازان در ابتدای کار اسلام آورده نام محمود بر خود نهاد، در دوره حکومت او اصلاحات متعددی در امور مختلف کشوری و اقدامات زیادی برای عمران و آبادانی صورت گرفت و در این میان شهر تبریز به لحاظ جایگاه ممتازی که در قلمرو ایلخانی داشت بیش از سایر مناطق کشور از این برنامه‌های عمرانی بهره برد. ایجاد مجموعه عظیم غازانیه یا شنب غازان، احداث باروی معروف غازانی برگرد شهر تبریز و شکل‌گیری شهرک ربع رشیدی به همت وزیر دانشمند غازان (خواجه رشیدالدین فضل آ... همدانی) ازجمله این اقدامات است.
در این میان نقش و جایگاه ربع رشیدی به‌عنوان بزرگ‌ترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشی جهان اسلام در دوره مذکور حائز اهمیت بسیار است. این مرکز زمانی شکوفا می‌شود که ایران پس از حمله ویرانگر مغول در پی احیای فرهنگ و تمدن خود برآمده، لیکن اروپا رخوت و رکود قرون‌وسطایی را سپری می‌کند، از سوی دیگر این مجموعه به لحاظ ارتباطات و مبادلات گسترده علمی و اقتصادی با ممالکی همچون چین، هند، مصر، شام و... در مقیاس بین‌المللی مطرح بوده، چراکه برخی مایحتاج این مجموعه نظیر بعضی از داروهای گیاهی از سرزمین‌های دیگر تأمین می‌شد، به‌علاوه گروه کثیری از طالبان علم و گروهی از اساتید علوم و هنرهای گوناگون از ملل مختلف در این مرکز مشغول فعالیت‌های علمی و هنری بودند.
اما مهم‌ترین و بهترین منبع اطلاعاتی ما از ربع رشیدی عبارت است از وقفنامه ربع رشیدی که شامل فهرست موقوفاتی است که بانی دوراندیش این مجموعه برای تأمین نیازهای اقتصادی آن اختصاص داده بود و حتی نحوهٔ مصرف عایدات آن‌ها نیز در این وقفنامه ذکر شده. از سوی دیگر به دلیل پراکندگی این موقوفات در نقاط مختلف ایران اطلاعات باارزشی از نواحی مختلف کشور در آن موجود است، دیگر سند مهمی که متضمن نکاتی باارزش درباره ربع رشیدی است مجموعه‌ای است موسوم به مکاتبات رشیدی که شامل مکاتبات خواجه رشید درباره ربع رشیدی است. بر این اساس مجموعه ربع رشیدی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده بود که در اینجا برخی از آن‌ها به‌اجمال بررسی می‌شوند.
روضه به‌عنوان یکی از قسمت‌های این مجموعه شامل دو مسجد تابستانی و زمستانی بود که در آن علاوه بر ادای فرایض دینی و اقامه نماز (نمازهای یومیه، نماز جمعه، نماز اعیاد فطر و قربان) علوم دینی، تفسیر و حدیث نیز در آنجا تدریس می‌شد. بخش‌های دیگر روضه به محل اسکان مدرسین و طلاب اختصاص داشت. ضمن آنکه کتابخانهٔ مجموعه و آرامگاه خواجه رشید نیز در همین روضه قرار داشته است.
خواجه رشید به تصوف علاقه‌مند و از حامیان متصوفه بود، ازاین‌رو در مجموعه ربع رشیدی خانقاهی برای این گروه احداث کرده بود که شامل محل سکونت شیوخ و اهل تصوف، محل سماع ایشان و اماکن رفاهی ایشان بوده، ابن بزاز اردبیلی در کتاب صفوه الصفاء از ورود شیخ صفی‌الدین اردبیلی به خانقاه ربع رشیدی و وعظ در آن سخن بمیان آورده است. در دارالضیافه ربع رشیدی نیز از کارکنان این مجموعه میهمانان و مسافران و... پذیرایی می‌شد.
در دارالشفای ربع رشیدی نیز اطبای متخصص در رشته‌های مختلف طب مشغول مداوای بیماران بودند و درعین‌حال هریک از ایشان چندین دانشجوی علم طب را تحت آموزش قرار می‌دادند. انواع گیاهان دارویی که از باغ گیاهان دارویی ربع رشیدی و برخی نیز از سرزمین‌های دیگر تهیه می‌شد، در داروخانه ربع رشیدی نگهداری و برای مداوای بیماران بکار می‌رفت. ضمن آنکه ساخت داروهای مختلف و آزمایش‌های گوناگون بر روی این داروها از برنامه‌های این بخش بود.
اما یکی از مهم‌ترین و بخش‌های ربع رشیدی کتابخانهٔ عظیم آن مجموعه بود. این کتابخانه در دو طرف گنبدی بود که خواجه رشید بر روی مقبره خود در قسمت روضه احداث کرده بود و در آن گنجینه‌ای نفیس از کتب ارزشمند نگهداری می‌شد که برخی از آن‌ها توسط خطاطان معروف استنساخ و به دست تذهیب‌کاران چیره‌دست آن روزگار آراسته می‌شد. در این کتابخانه تألیفاتی به زبان‌های مختلف از چینی گرفته تا عربی و برخی السنه دیگر موجود بوده، ازاین‌رو دانشمندانی که از سرزمین‌های دیگر به ربع رشیدی می‌آمدند می‌توانستند از این کتابخانه بهره‌مند شوند، تمام این کتاب‌ها را خواجه رشید وقف کتابخانه ربع رشیدی کرده بود.
از دیگر بخش‌های ربع رشیدی، شهرستان رشیدی بود که شامل محلات مختلف و اماکن رفاهی و اقتصادی همچون کاروانسرا (24 باب)، کارخانه‌های رنگرزی، کاغذسازی، پارچه‌بافی، دارالضرب و ... بود، هر یک از محلات شهرستان رشیدی نیز به خانه‌های یک طبقه و یا صنف اختصاص داشت.
محل استقرار خانواده رشیدالدین و مسئولان ارشد مجموعه ربع رشیدی که در حقیقت قسمت اعیان‌نشین این مجموعه به‌حساب می‌آمد، ربض رشیدی نام داشت. در بخش دیگری بنام دارالمساکین ربع رشیدی که البته خارج از این مجموعه ولی متصل بدان بوده، از فقرا و مساکین پذیرایی می‌شد. علاوه بر این، چندین بخش دیگر نیز در اطراف مجموعه قرار داشت که مساکن غلامان و باغ‌های ربع رشیدی از آن جمله بود.
با تمام این تفاسیر دوران شکوفایی ربع رشیدی دیری نپایید و دولت مستعجل بود. خواجه رشیدالدین فضل آ... همدانی وزیر دانشمند و ایران‌دوست دستگاه ایلخانان مغول گرفتار آتش قهر و حسد مخالفان شد، تاج‌الدین علیشاه گیلانی که خود از برکشیدگان خواجه رشید در حکومت ایلخانی بود، به سعایت و تفتین ولی‌نعمت خود پرداخته زمینه نابودی‌اش را فراهم آورد و عاقبت در سال 718 هجری، خواجه رشید به‌فرمان سلطان ابوسعید بهادر به اتهام قتل سلطان محمد خدابنده (الجایتو)، کشته شد.
با مرگ خواجه رشید طومار حیات ربع رشیدی نیز درهم پیچیده شد و آن مجموعه بی‌نظیر طعمهٔ آتش چپاول غارتگران شد، هرچه بود به یغما رفت و از ربع رشیدی جز ویرانه‌ای برجای نماند. باآنکه در مدت کوتاه وزارت خواجه غیاث‌الدین محمد (پسر خواجه رشیدالدین) ربع رشیدی دوباره سروسامانی گرفت لیکن چون وی نیز به‌مانند پدر در آتش قهر ایلخان سوخت، ربع رشیدی برای دومین مرتبه این بار بسیار سهمگین‌تر از قبل مورد چپاول واقع شد و دیگر رنگ آبادی به خود ندید و تنها خاطره شکوهمندی از آن مجموعه عظیم در اذهان ماند.
پس از گذشت حدود 3 قرن از مرگ خواجه رشید و تاراج ربع رشیدی، در سال 1020 هجری شاه‌عباس صفوی که در پی ساخت قلعه‌ای مطمئن در پی تهاجمات عثمانیان بود، محل ویرانه‌های ربع رشیدی را که مشرف به قسمتی از شهر بود، مناسب یافت و دستور داد در این محل قلعه‌ای مستحکم بنا سازند، بدین ترتیب در اندک زمانی بر روی ویرانه‌های ربع رشیدی و با استفاده از مصالح آثار باارزش تاریخی تبریز همچون شنب غازان و ربع رشیدی و سنگ مزارات مقبره الشعرای تبریز، عمارت دمشقیه، گورستان گجیل و ولیانکوی (بیلانکوه) بنایی شکل گرفت که به آن قلعه رشیدیه یا رشدیه قلعه سی می‌گفتند. این قلعه که اکنون تنها قسمتی از برج و باروی آن بر جای مانده با گذر ایام به سمبل ربع رشیدی مبدل شده و حتی اکثر مردم پیرامون این اثر آن را بنام قلعه رشیدیه می‌شناسند.
محوطه تاریخی موسوم به ربع رشیدی در سال 1354 تحت شماره 943 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و پرداختن به زوایای مختلف این مجموعه آموزشی، نظام اداری و سایر مناسبات حاکم بر آن و درنهایت احیاء و بازآفرینی مجموعه‌ای عظیم همانند ربع رشیدی با توجه به مقتضیات امروزی ایران و جهان از آرزوهای دوستداران تاریخ و فرهنگ این سرزمین است.
* مهدی بزاز دستفروش، عضو کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم)
انتهای پیام/
