شهروندان مشهد سال نو را در خانه و دور از حرم مطهر رضوی آغاز کردند زیرا درهای حرم به خاطر حفظ سلامت زائران و مجاوران بسته شد و آنان که دل درگرو زیارت حضرت ثامن‌الحجج (ع) داشتند به‌ناچار عرض ادب و زیارت مرقد منور امام هشتم (ع) را در لحظه تحویل سال از راه دور و از طریق سایت اینترنتی و شبکه‌های صداوسیما به‌جا آوردند.
سال هاست که زیارت بارگاه منور رضوی و آغاز سال نو با خواندن زیارت‌نامه آن حضرت جزو جدایی‌ناپذیر آداب نوروزی مردم مشهد است و چه‌بسا این رسم توسط بسیاری از ایرانیان و غیر ایرانیان چه با مسافرت به این شهر و چه از راه دور بجا آورده شده است.
در فضیلت زیارت حضرت امام رضا (ع) همان بس که شیخ طوسی از آن حضرت نقل کرده است «در خراسان بقعه‌ای است و زمانی خواهد آمد که آن بقعه همواره محل رفت‌وآمد و مطاف فرشتگان می‌شود تا روز قیامت که در صور دمیده می‌شود و قیامت فرامی‌رسد.»
پرسیدند: «ای پسر رسول خدا این بقعه کدام بقعه است؟ فرمود: این بقعه در سرزمین توس است، به خدا سوگند! آن زمین باغی از باغ‌های بهشت است. هر که مرا در این بقعه زیارت کند مانند کسی است که رسول خدا (ص) را زیارت کرده است و برای او پاداش هزار حج مقبول و هزار عمره مقبول نوشته خواهد شد و من و پدرانم روز قیامت شفاعت کننده او خواهیم بود.»
به‌حق که بارگاه منور رضوی در سرزمین توس، باغی از بهشت است، بهشت جایی است که او در آن باشد و عطر آستان ملائک پاسبان رضوی مشام جان را نوازش دهد، این بهشتی است که مجاورین بارگاه قدسی از آن بهره‌مند هستند.
ویروس کرونا، فرصت ناب حضور در حرم مطهر رضوی هنگام تحویل سال، آن هنگام که چشم‌ها به ضریح نور خیره می‌شود، کبوتران حرم گرداگرد مضجع شریف ثامن‌الحجج (ع) به پرواز درمی‌آیند و صدای نقاره‌ها طنین‌انداز می‌شود را از عاشقان و دلدادگان آن حضرت گرفت اما در آن لحظه هرچند فاصله دور بود اما قلب‌ها دوباره برای آوا و بوی خوش حرم تپید و کبوتر خیال مؤمنین برگرد حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) به پرواز درآمد.
یادآوری زیبایی معماری اسلامی در صحن و رواق، فضای عارفانه و ملکوتی بهشت توس، انعکاس نور در آیینه‌ها، بوی خوش عنبر و عود، لذت نوشیدن آب از سقاخانه و رقص کبوتران در بین مناره‌ها و گنبدها، دل هر مؤمنی را به تپش وامی‌دارد به‌طوری‌که دوباره نفس کشیدن در آستان انیس النفوس را آرزو می‌کند.
حرم و آنچه چشم‌ها را خیره می‌کند
هرسال حدود ۳۰ میلیون زائر به‌قصد زیارت حرم مطهر حضرت امام هشتم (ع) وارد مشهد می‌شدند و گفته می‌شود سالانه ۳۰۰ میلیون تشرف به حرم مطهر انجام می‌گیرد، نوروز هرسال آستان حضرت امام رضا (ع) میزبان بیش از دو میلیون زائر بود.
هر مسلمان یا غیرمسلمانی که پا به آستان حضرت امام رضا (ع) نهاده است، بی‌تردید آن را یکی از زیباترین آثار معماری اسلامی دانسته و از فضای عطرآگین و زیبایی‌های آن زبان به تحسین گشوده است.
محال است هنگام زیارت حضرت امام رضا (ع) و حرم گردی، از بنا و معماری برجسته و فضای ویژه و زیبای آن شگفت‌زده نشده باشید و نخواهید که ساعت‌ها زیر سقف خانه ثامن‌الائمه (ع) بمانید.
یکی از بارزترین زیبایی‌های حرم مطهر رضوی، هنر آیینه‌کاری و کاشی‌کاری آن است که به‌واقع ضیافتی بزرگ از هنر دست هنرمندان و معماران در آن به چشم می‌خورد، چنانچه میثم جلالی، دکتری باستان‌شناسی و پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی می‌گوید: «ضیافت کاشی‌ها در حرم مطهر رضوی یکی از هنرهایی است که نقش بارزی در تزئین بناهای حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) ایفا می‌کند.»
او می‌افزاید: «انواع کاشی‌هایی که در تزئین بناهای حرم مطهر به کار گرفته‌شده، شامل کاشی‌های زرین‌فام، معرّق، معقلی، هفت‌رنگی و زیر رنگی است که با نقوش مختلف شامل شمسه‌ها و نیم شمسه‌ها، ترنج‌ها و سرترنج‌ها، اسلیمی و ختایی، نقوش هشت، شش و چهارگوش، گلدانی، ستاره‌ای و ناودانی و در قاب‌های کوچک و بزرگ آراسته‌شده‌اند.»
جلالی ادامه می‌دهد: «نقوش جانوری و انسانی از دیگر ویژگی‌های بصری کاشی‌های حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) است، نقش فرشته بال‌دار بالباس‌ها و در حالت‌های مختلف، نقش حیوانات افسانه‌ای و غیر افسانه‌ای نظیر اژدها، شیر، آهو و فیل و پرندگانی چون طاووس و طوطی از آن جمله است، این نقوش در طیفی از رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی، سفید، زرد، قرمز و مشکی به نمایش درآمده‌اند.»
درخشش آیینه‌ها نیز حال و هوای عرفانی حرم مطهر رضوی را چند برابر کرده است و بی‌شک یکی از زیباترین نقوش معمار گونه در حرم، آیینه‌کاری آن است، آیینه‌کاری در حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) بخش وسیعی از تزئینات و نمای رواق‌ها را به خود اختصاص داده است.
اولین آیینه‌کاری در حرم مطهر رضوی در زیر گنبد روضه منوره در دوره ناصرالدین‌شاه و تولیت عضدالملک به دستور میرزا محمدصادق قائم‌مقام در سال ۱۲۷۵ قمری انجام گرفت و بعدازآن در همه رواق‌ها گسترش یافت.
در حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) از شیوه‌های متنوعی در هنر آینه‌کاری استفاده‌شده است که ازجمله آن‌ها، کاربرد قطعات آیینه به شکل‌های هندسی و گیاهی است که به‌صورت تزیینی در گچ نشانده شده است یا آیینه‌کاری با شیشه‌های رنگارنگ است، استفاده از کتیبه‌های آیینه‌ای نیز در تزیین رواق‌های حرم در دوره معاصر بخش مهمی از هنر آیینه‌کاری را به خود اختصاص داده است.
وسعت حرم مطهر رضوی و قدمت تاریخی آن
یکی از قدیمی‌ترین بناهای سرزمین توس را می‌توان بارگاه منور رضوی دانست که تغییر نام توس به مشهد و تبدیل آن به قطب مذهبی و شهر معنوی ایران، به‌واسطه استقرار مرقد مطهر حضرت امام هشتم (ع) در آن بوده است.
حضرت امام رضا (ع) در سال ۲۰۳ هجری قمری به شهادت رسیدند و پیکر مطهر آن حضرت در باغ حمیدبن قحطبه به خاک سپرده‌شده و بعدها نخستین گنبد و ضریح برای آن ساخته شد.
اولین گنبد طلای حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) در صحن بیرونی آن قرار داشته و دارای دو پوشش است. پوشش اول آن، گنبد خانه حرم بوده و پوشش دوم که بر فراز آن قرار دارد، گنبد نام‌گرفته است. این گنبد در ابتدا با آجرهای زردرنگ ایرانی ساخته و پس‌ازآن با کاشی تزیین شد، سپس شاه‌طهماسب صفوی در سال ۹۳۲ هجری قمری، بدون آنکه تغییری در اصل بنا ایجاد کند، آن را با خشت‌هایی از جنس طلا ساخت.
نخستین ضریح ساخته‌شده برای حرم مطهر رضوی به دوران صفویه مربوط می‌شود و از آن زمان تاکنون پنج ضریح در دوران‌های مختلف تاریخی در سالهای ۱۱۶۰ قمری در زمان نادرشاه افشار، ۱۲۳۸ قمری در زمان فتحعلی شاه قاجار، ۱۳۳۸ شمسی در دوران پهلوی و آخرین آن در دوره اسلامی و در سال ۱۳۷۹ برای امام هشتم (ع) ساخته و نصب‌شده است.
ضریح چهارم که از جنس طلا و نقره بود، به مدت ۴۱ سال بر روی مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) قرار گرفت و در سال ۱۳۷۹ به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد، ضریح پنجم و فعلی در طبقه همکف حرم قرار دارد و وزن آن ۱۲ تن است. این ضریح از جنس فولاد و چوب گردو است.
اولین سنگ مزار حضرت امام رضا (ع) در سده ششم قمری ساخته شد که از جنس مرمر است، تاریخ ولادت و شهادت هشتمین اختر تابناک آسمان امامت با خط کوفی بر روی این سنگ حک‌شده و هم‌اکنون در موزه حرم نگهداری می‌شود.
دومین سنگ مزار آن حضرت از جنس سنگ سفید مرمر آهکی بوده و ابعاد آن ۶۰ در ۴۰ سانتی‌متر است. این سنگ هم‌اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرارگرفته است، سومین سنگ مزار امام هشتم (ع) هم دارای ابعادی به طول ۲٫۲۰ و عرض ۱٫۱۰ بوده که در طبقه همکف حرم وجود دارد. رنگ این سنگ مزار، سبز چمنی است که آن را همزمان با نصب ضریح پنجم حضرت در سال ۱۳۷۹ در حرم قراردادند.
مناره یا گلدسته از مهم‌ترین بناهای معماری حرم مطهر رضوی به شمار می‌رود، حرم حضرت امام رضا (ع) اکنون ۱۲ مناره دارد که هرکدام قدمت تاریخی داشته و در دوره‌های مختلف تاریخ ساخته و کامل شده است.
مساحت کل حرم حضرت امام رضا (ع) ۱۲ هزار مترمربع بود، اما پس از انقلاب اسلامی گسترش بسیار یافت و به حدود یک‌میلیون مترمربع رسید و این وسعت حرم حضرت ثامن‌الحجج (ع) را به یکی از بزرگ‌ترین اماکن مذهبی جهان تبدیل کرد.
صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر رضوی
هم‌اکنون ۹ صحن که به فضاهای باز اطراف مرقد مطهر گفته می‌شود، به نام‌های انقلاب اسلامی، آزادی، قدس، جمهوری اسلامی، جامع رضوی، کوثر، غدیر، هدایت و رضوان در حرم مطهر رضوی وجود دارد که ۶ صحن آن بعد از انقلاب اسلامی ایجادشده است.
صحن عتیق یا انقلاب اسلامی، قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر رضوی است که در این صحن گنبد و سقاخانه، ایوان طلا و ایوان عباسی، نقاره‌خانه و پنجره فولاد، مقبره عارف معروف نخودکی و شیخ حر عاملی قرار دارد.
بدیع‌ترین نقوش هندسی از دوره صفویه تاکنون در ایوان عباسی صحن انقلاب اسلامی با کاشی‌های نفیس معرق و هفت‌رنگ بکار رفته است، ایوان طلای نادری آن نیز نمونه زیبای هنر فلزکاری و یکی دیگر از وجوه زیبا و هنرمندانه این صحن به شمار می‌رود.
صحن جامع رضوی با ۱۱۷ هزار و ۵۸۴ مترمربع زیربنا بزرگ‌ترین صحن حرم مطهر است و از طریق دو ورودی باب الرضا (ع) و باب الجواد (ع) به خیابان‌های امام رضا (ع) و خسروی نو مرتبط می‌شود.
هم‌اکنون ۳۱ رواق که اماکن سرپوشیده اطراف روضه منوره می‌باشند در حرم مطهر رضوی وجود دارد که ۱۰ رواق آن پس از انقلاب اسلامی به وجود آمده و بیشتر آن‌ها با معماری اسلامی و هنر آیینه‌کاری در سقف، درودیوارها ساخته و تزئین شده است.
رواق دارالسیاده از قدیمی‌ترین رواق‌هاست که در غرب و جنوب غربی حرم مطهر قرار دارد و از دوران گذشته محل اجتماع سادات و علویون و منسوبان به خاندان حضرت امام علی (ع) بوده است.
مساحت بزرگ‌ترین رواق حرم مطهر رضوی ۶۳۰۰ مترمربع بوده که به رواق امام خمینی (ره) شهرت دارد. دارالسیاده، دارالحجه، دارالمرحمه، دارالاجابه، دارالحفاظ، دارالشکر، دارالسعاده، دارالولایه، دارالکرامه، دارالذکر، دارالزهد، شیخ بهاءالدین، دارالعباده، دارالاخلاص، شیخ حر عاملی و دارالسرور برخی دیگر از رواق‌های حرم مطهر را شامل می‌شوند.
در طرح معماری رواق دارالحجه که حدود هفت هزار مترمربع زیربنا دارد و زیر صحن انقلاب اسلامی واقع‌شده است، می‌توان اوج شکوه و هنر معماری اسلامی - ایرانی را که پس از انقلاب اسلامی شکل‌گرفته مشاهده کرد، مراسم عقد زوجین نیز در این رواق انجام می‌گیرد.
روضه منوره و مساجد اطراف آن
روضه منوره تاریخی‌ترین بنای حوزه حرم مطهر رضوی است که محل دفن حضرت امام رضا (ع) است و ضریح مطهر در آن قرار دارد.
پایه‌ها و سقف ضریح مطهر از آهن و فولاد و چوب گردوست و در اطراف آنکه پنجمین ضریح حرم رضوی از دوره صفویه تاکنون است، ۱۴ دهانه به نشانه ۱۴ معصوم، کتابت آسمانی حسنی، هشت لچکی به نشانه شمس الشموس، گل‌های پنج و هشت پر و خاتم‌کاری‌های هنرمندانه بر روی این ضریح به چشم می‌خورد.
مسجد بالاسر بعد از روضه منوره تاریخی‌ترین بنای حرم مطهر به شمار می‌رود، این مسجد کوچک در بالای سر حضرت بین ضریح مطهر و رواق دارالسیاده قرار دارد و دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی مزین به کتیبه‌های کاشی شده است.
مسجد گوهرشاد از بناهای باشکوه دوره تیموریان در اوایل قرن نهم هجری قمری است که به دستور گوهرشاد بانو همسر شاهرخ سلطان در جنوب حرم مطهر ساخته‌شده است، این مسجد با چهار ایوان، میان گنبدخانه و صحن قدس واقع‌شده و مراسم بزرگ اعتکاف هرسال در این محل برگزار می‌شود.
سقاخانه‌ها
سه سقاخانه در حرم مطهر رضوی ساخته‌شده که محل گرفتن وضو و آب خوردن زائران است و در سه صحن مجزا از حرم مطهر قرارگرفته است.
سقاخانه نادری در وسط صحن انقلاب اسلامی قرار دارد که بین سالهای ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ هجری قمری ساخته‌شده و ساختار هشت‌ضلعی بسیار زیبا با گنبدی طلایی دارد به‌طوری‌که گفته می‌شود سنگاب مرمر آن به دستور نادرشاه افشار از هرات به مشهد آورده شده و یکی از نمونه‌های زیبای سنگ‌تراشی است، کبوتران حرم همواره بر روی سقف گنبدی این سقاخانه می‌نشینند.
سقاخانه صحن جمهوری اسلامی ساختار هشت‌ضلعی با گنبد آبی‌رنگ دارد که سیستم آب دهی آن مجهز به چشم الکترونیکی است.
در مرکز صحن قدس نیز سقاخانه بسیار زیبایی با نمای بیت‌المقدس با گنبدی طلایی و نقش و نگار اسلامی قرار دارد که ابعاد آن‌یک هشتم ابعاد اصلی قبه الصخره در بیت‌المقدس است.
نقاره‌خانه
نقاره‌خانه از بناهای قدیمی حرم مطهر رضوی است که درروی سردر شرقی صحن انقلاب اسلامی (عتیق) قرار دارد و در طول سال نیز به‌غیراز دو ماه محرم و صفر و ایام سوگواری، در هر شبانه‌روز، دو نوبت یکی نزدیک طلوع و دیگری نزدیک غروب آفتاب نقاره توسط نقاره‌زنان نواخته می‌شود.
در اعیاد مذهبی نیز علاوه بر نوبت‌های معمول، یک ساعت بعد از غروب و یک ساعت بعد از طلوع آفتاب دو یا سه نوبت نقاره نواخته می‌شود و همچنین در ماه رمضان دو ساعت مانده به اذان صبح و بعد از اتمام مناجات مؤذنان نقاره سحر و یک ربع قبل از غروب نقاره افطار نواخته می‌شود.
موزه و کتابخانه آستان قدس رضوی
پیشینه موزه آستان قدس رضوی همزمان با ساخت و بنیان حرم مطهر رضوی است زیرا پس از شهادت و به خاک‌سپاری حضرت امام رضا (ع) عاشقان و ارادتمندان آن حضرت اشیا و آثار نفیس خود را وقف کردند اما ساخت نخستین موزه آستان قدس رضوی به سال ۱۳۲۴ بازمی‌گردد و تا به امروز ازنظر فضا و شمار اشیا گسترش فراوان ای داشته است.
فضای موزه‌های آستان قدس رضوی پس از انقلاب اسلامی از ۱۳۰۰ مترمربع به ۱۶ هزار مترمربع رسید و حدود ۱۲ برابر شد و اکنون دارای یک معاونت و تشکیلات جداگانه و ۱۳ گنجینه بوده و به یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های جهان اسلام تبدیل‌شده است.
بر اساس آمار موجود میزان نمایش تعداد اشیای موزه‌ای پس از انقلاب اسلامی در موزه‌های آستان قدس افزایش ۳۵ برابری و شمار گنجینه‌ها افزایش ۱۶ برابری داشته است، هم‌اکنون حدود 8هزار شیء موزه‌ای با قدمت دیرین در آن نگهداری می‌شود.
گنجینه‌های هدایای رهبر معظم انقلاب، گنجینه قرآن و نفایس، فرش، تاریخ مشهد، نجوم و ساعت، تمبر، اسکناس و مسکوکات، سلاح، مدال، نقاشی، استاد فرشچیان، آبزیان، ظروف، مردم‌شناسی ازجمله این گنجینه‌ها هستند.
کتابخانه آستان قدس رضوی که در صحن جمهوری اسلامی حرم مطهر رضوی واقع‌شده از غنی‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام است و بر اساس اطلاعاتی که توسط یکی از مؤسسات پژوهشی آمریکا منتشرشده، این کتابخانه در ردیف ۲۰ کتابخانه‌ای قرارگرفته که سبب تغییر جهان شده است و انواع کتاب‌های خطی، چاپی، چاپ سنگی با قدمت بسیار در این کتابخانه نگهداری می‌شود.
زیارت از راه دور و لذت مرور زیبایی‌های حرم
امسال که به‌اجبار سال را خارج از حرم مطهر رضوی و از فضای مجازی و شبکه‌های صداوسیما نو کردیم، شاید یادآوری زیبایی‌های حرم ما را دلباخته‌تر از گذشته به این مضجع شریف کرده و موجب شود زیارت از راه دور را با لذت بیشتر و احساس توسل قلبی عمیق‌تری انجام دهیم.
سرپرست مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی درباره پخش مستقیم ویژه‌برنامه‌های تحویل سال ۹۹ رسانه ملی از حرم مطهر رضوی گفت: «این مرکز در شرایط فعلی تلاش کرده است بستر زیارت زائران حرم مطهر رضوی را با استفاده از ظرفیت رسانه‌ها و فضای مجازی فراهم کند.»
مهدی رضوی کیا افزود: «با توجه به شرایط پیش‌آمده امسال قادر به میزبانی زائران و مجاوران در لحظه تحویل سال در بارگاه منور حضرت ثامن‌الحجج (ع) نیستیم ازاین‌رو شرایطی فراهم شد تا عاشقان و ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت (ع) از طریق شبکه‌های مختلف، به‌صورت زنده و مستقیم سال جدید را باحال و هوای این بارگاه نورانی تحویل کنند.»
او ادامه داد: «در آخرین شب سال ۹۸ که مقارن با شب شهادت حضرت امام موسی کاظم (ع) بود، برنامه \"باب‌الحوائج (ع)\" با قرائت صلوات خاصه حضرت امام علی بن موسی‌الرضا (ع) و دعای توسل از استودیوی حرم مطهر رضوی برای تمامی شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی سراسر و استانی پخش شد تا از راه دور دل‌های خود را به این حریم ملکوتی گره‌زده و در آخرین شب سال ۹۸ به امید رهایی همه جهان از ابتلا به بیماری کرونا نجوای توسل به حضرت امام رضا (ع) در اقصی نقاط ایران اسلامی طنین‌انداز شود.»
سرپرست مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی گفت: «شبکه افق نیز برنامه‌های تحویل سال را از صحن گوهرشاد و ایوان مقصوره پوشش داد، ویژه‌برنامه \"سین هشتم\" که پخش آن از ۲۷ اسفندماه از شبکه قرآن آغازشده به‌صورت کامل برنامه‌های لحظه تحویل سال حرم مطهر رضوی را پوشش داده است.»
او افزود: «با برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده برنامه‌های حرم مطهر رضوی از آخرین روز سال ۹۸ تا لحظه تحویل سال ۹۹ برای تمام شبکه‌های استانی و ملی ارسال‌شده است.»
انتهای پیام/
