شهر قزوین به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی به عنوان پایتخت دوره صفویه و چهار راه ارتباطی مهم کشور در دوره قاجار به محل گردآمدن گروه بسیاری از هنروران اعم از نقاشان، خوشنویسان، تذهیب­گران و نویسندگان تبدیل شد، کاخ ها، خانه‌ها و مدارس شکوهمندی دراین شهر بنا شد و هنرهای بسیاری بنا به ضرورت به اوج شکوفایی رسید.

تزئیناتِ چوبی به عنوان یکی از آرایه­های وابسته به معماری بناهای دوره قاجار بسیار مورد توجه قرار گرفت که نمونه‌های بارز این هنر را می‌توان در نقاشی‌های روی چوب حسینیه امینی‌ها، خانه‌های حاج فتحعلی‌ها، میریانزاده، اسدی، رضایی، شکوهی و.. مشاهده کرد.

از آثار متداول نقاشی روی چوب همچنین می‌توان آینه‌های دردار، جعبه، انواع قاشق و افشره خوری، قلمدان‌ها و ...، موجود در موزه شهر، که درنهایت ذوق و سلیقه خلق‌شده و نیز تزئینات نقاشی بر درب‌های چوبی خانه‌ها، سقف‌های چوبی، ارسی‌ها، درپنجره‌ها، دولاب و دولابچه‌ها، پنجره (روزن ها) و شیرسرها را نام برد.

 در حال حاضر با توجه به استقبال بازار و مهارت هنرمندان در به‌کارگیری نقاشی روی چوب این هنر در قزوین در آثار کاربردی چون قاب آینه، مبلمان، جعبه عطاری و... رونق دارد.

نقاشی روی چوب در قزوین

در قزوین نقاشی بر آثار چوبی معمول بوده به‌طوری‌که روی درها و ارسی‌ها و سقف اتاق‌ها را نقاشی و روی آن از روغن کمان به‌عنوان رنگ جلا استفاده می‌کردند. اکثر آثار به‌جای مانده متعلق به دوره قاجار است و در این خصوص آصف زاده در کتاب قزوین در گذرگاه هنر چنین می‌نویسد: «آثار به‌جای مانده نقاشی بر روی درها، ارسی‌ها و سقف‌های چوبیِ خانه‌های قزوین از دوره قاجار به یادگار مانده است.»

 در خصوص نام این هنر و کارآمدی هنرمندان قزوینی، در کتاب صنایع‌دستی کهن ایران آمده است: « درروش انجام این هنر، پس از سمباده کشیدن روی سطح چوب ناهمواری‌ها و سوراخ‌های آن را با کف دریا و روغن بزرک پرکرده و پس‌ازآن لاک‌الکل می‌مالند. این هنر به فرنگی سازی یا نقاشی لاکی و روغنی شهرت داشت. فرنگی سازان قزوین در چند رشته کارآمد و سرشناس بودند. گاهی اوقات همین تزئینات در قطعه بزرگ مرکزی (خوانچه) سقف تفالکوبی و یا خوانچه که سینی تخته ای پاکوتاهی دارد، به‌کاربرده می‌شود. ضمناً در آستانه و درگاهی بعضی خانه‌های اعیانی طرح‌هایی روی تخته نقاشی می‌شد که آن را تَکویل می‌نامیدند.»

 نقوش به‌‌کار‌رفته در نقاشی روی چوب

در دوره صفویه با حضور بازرگانان و جهانگردان، نقاشی ایران تحت تأثیر نقاشی اروپایی قرار گرفت و با این اتفاق که درنتیجه الگوبرداری از طبیعت‌گرایی اروپایی بود، دورانی جدید در تاریخ نقاشی ایران آغاز شد که تا اواخر سده سیزدهم هجری قمری ادامه یافت.

در عهد زندیه هم شیوه‌های فرنگی سازی ادامه پیدا کرد و با مختصری تغییر به دوره قاجار انتقال یافت. در دوره قاجار نقوش بکار رفته بر آثار چوبی در قالب اشکال انتزاعی، اسلیمی، ختایی، گل فرنگی (گل لندنی) مناظر و شکارگاه، گلدان‌های پُر گل و مرغ، تصاویر شاهان و درباریان و شاهزادگان، نقش شیر و خورشید و فرشتگان متداول شد.

نقوش آثار تولیدشده متفاوت بود، نقوش آثار منقول همچون قاب آینه، شانه، جعبه، قاشق و... نقوش انتزاعی و انواع شامل گل و مرغ، گل‌وبته، پرتره می‌شد و در اکثر بناها نقش گل و مرغ، گل‌وبوته (گل فرنگ یا گل سرخ، انواع گل‌های نرگس و زنبق و...)، مناظر و مرایا (منظره سازی که اغلب دورنمای بناهای اشرافی، مناظر غروب دریا، قایق، پل، فانوس دریایی، پرندگان شناور داخل رودخانه، حضور انسان، درشکه و سوارکار و...) به‌کاررفته که به‌صورت تکرار در تزئینات روی سقف‌ها، قسمت داخلی پنجره‌ها (ارسی‌ها) مورداستفاده قرارگرفته است.

نقاشی‌های رویِ سقف‌های چوبی دارای ترکیب‌بندی مشخصی است و تفاوت‌ها، تنها در نقوش داخلی قابل‌های تزئینی که به‌صورت هندسی گره‌سازی شده‌اند، وجود دارد. این قاب‌ها دارای محور تقارن، ترکیب‌بندی ایستا، نما از روبرو، استفاده از قلم‌گیری در محیط تصاویر، وجود سایه‌روشن برای عمق‌دهی به اثر بوده‌اند. اغلب این نقوش ساده و در برخی از آن‌ها تعداد رنگ‌های به‌کار رفته، محدود و عمدتاً طیف رنگ‌های زرد، نارنجی، قرمز، سبز بوده‌ است.

مواد اولیه

عمده مواد اولیه بکار رفته شامل چوب (با توجه به نوع محصول چوب راش، چنار، گلابی، توت و..)، خمیر ماستیک (ترکیبی از شیره انگور و گل بتانه) برای بوم‌سازی، رنگ، روغن کمان (ترکیبی از روغن برزک، سندروس و جلا) است. اغلب این آثار بارنگ روغن‌کار شده و روی آن‌ها را با یک‌لایه غلیظ ورنی جهت محافظت پوشانده‌اند.

روش تولید

به‌طورمعمول ابتدا تخته‌های چوب به‌اندازه موردنظر تهیه می‌شود و پس از سنباده زدن و صاف کردن سطح چوب به‌منظور از بین بردن منافذ چوب آن را با خمیر ماستیک یک عایق می‌کنند. پس از خشک شدن روی آن را دوباره سنباده زده و سطح چوب را برای نقاشی آماده می‌کنند. پس از اجرای نقاشی (طراحی، رنگ‌آمیزی، سایه گردازی و قلم‌گیری) برای محافظت از پوسیدگی چوب جلوگیری از نفوذ آب و رطوبت روی آن روغن کمان می‌زنند.

منابع: پایان‌نامه کارشناسی ارشد «بررسی تحلیلی تزئینات چوبی خانه‌های دوره قاجار در شهر قزوین (با تأکید بر نقاشی روی چوب) 1394»

گزارش از: معصومه طارمی کارشناس ارشد صنایع‌دستی استان قزوین

انتهای پیام/