سبک بنای این ساختمان عظیم که در اصل کاروانسرا بوده متعلق به دوره قاجاریه است و به شکل بسیار باشکوهی ساخته‌شده، به‌طوری‌که دیدن آن انسان را به متعجب می‌کند. مصالحی که در ساختن این کاروانسرای بزرگ به‌کاررفته همه از سنگ و چاری (مصالح محلی مانند ساروج) بوده و دیوارها و کف ساختمان از تخته‌سنگ‌های بزرگ و کوچک پوشیده شده است.
این بنای عظیم که در سراسر استان‌های فارس و بوشهر نمونه آن کمتر به چشم می‌خورد در فارس نامه ناصری نوشته میرزا حسن حسینی چنین به آن اشاره‌شده است: «نزدیک به 40 هزار تومان رواج به خرج او رفته و مانندش در بسیاری عمارت و استحکام بنیان درکارونسرایی فارس نباشد.» طوری که پس از گذشت یک قرن و ربع همچنان استوار و پابرجای باقی‌مانده است.
از این ساختمان باشکوه تا سال 1300 هجری شمسی به‌عنوان کاروانسرا استفاده می‌شد و چون برازجان در مسیر تجاری بندر بوشهر به شیراز قرار داشت کاروانیان و تجاری که قصد عبور از این مسیر را داشتند هنگام ورود به شهر در این کاروانسرا اقامت می‌کردند.
مساحت کل این بنا برابر با 7هزار مترمربع بوده که زیر بنایی معادل 4200 مترمربع مسقف و حیاطی 1800 متری رادار است. این بنا دارای چهار برج، هر یک به ارتفاع 70/12 متر است. اندازه ضلع شرقی غربی آن به طول 90 متر و اندازه ضلع شمالی جنوبی آن به عرض 70 متر بوده که درمجموع با داشتن 68 باب اتاق، سه شاه‌نشین و دو اندرونی شکوهی خاص به این شهر بخشیده است.
از سال 1301 هجری شمسی با تأسیس اداره‌های دولتی در شهر برازجان این اثر محل استقرار این اداره‌ها شد. ازجمله می‌توان به اداره‌های مالیه (دارایی)، پست، تلگراف و دخانیات منطقه جنوب بود که تا سال 1310 در آنجا مستقر بودند و ازآن‌پس به محل‌های دیگری انتقال داده شدند. بااین‌وجود این ساختمان به مدت 10 سال محل استقرار قشون نظامی بود که برای خلع سلاح عمومی به منطقه دشتستان وارد می‌شدند.
از سال 1333 هجری شمسی ساختمان موردنظر با تغییرات و تعمیراتی که در آن به‌کار رفت در اختیار اداره شهربانی برازجان قرار گرفت، پس‌ازآن با تغییرات دوباره که در بعضی از قسمت‌های داخلی ساختمان، شترخانه‌ها و اصطبل انجام شد آن را به شکل بندهای مختلف برای استقرار زندانیان سیاسی و محکومان عادی آماده کردند و با این تغییر کاربری ازآن‌پس از سال 1336 این ساختمان به دژ معروف شد و به یکی از مخوف‌ترین زندان‌های ایران تبدیل شد.
در سال 1353 که زندان عادل‌آباد شیراز آماده شد تمام زندانیان سیاسی از زندان برازجان به آنجا انتقال داده شدند و ازآن‌پس این زندان به زندانیان عادی اختصاص داده شد. تا پیش از تأسیس زندان عادل‌آباد شیراز افراد نام‌آور و افراد سترگ و مبارزی سال‌های طولانی از عمر خود را در سلول‌های تاریک و نمناک این قلعه سپری کردند. ازجمله افراد سرشناسی که مهروموم‌هایی از عمر خود را در این زندان به سر بردند، می‌توان از شمس‌الدین امیر علایی، احمد انهاری، دکتر یدالله سحابی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر سید محمدمهدی جعفری، علی‌محمد عمویی و ده‌ها نفر نام برد.
لرد کروزن سیاستمدار و مورخ انگلیسی که زمانی سراسر ایران را درنوردیده و بنا به گفته خود اکثر کاروانسراهای ایران را از نزدیک تماشا کرده بود، درباره استحکام و عظمت کاروانسرای برازجان نیز اظهارنظر کرده و درباره آن چنین می‌نویسد: «در میان تمام آن‌هایی که من دیده بودم این کاروانسرا بهتر ساخته‌شده بود و بهتر هم مانده بود. من به درون کاروانسرا رفتم و آن را بازدید نمودم از سنگ‌های بسیار محکمی ساخته‌شده، طرح ساختمان هم قابل‌تحسین بود، علاوه بر ایوان، سکوها و اصطبل معمولی، چند دستگاه بالاخانه برای اقامت توانگرانی که با خانواده خود از آن حدود می‌گذشته‌اند، داشته است.»
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی از این بنا به‌عنوان کمیته، شهربانی و نیروی انتظامی استفاده‌شده که به دلیل اهمیت و ارزش حفظ این بنای تاریخی با پیگیری‌های مکرر میراث فرهنگی در سال 76 بنا تخلیه‌شده و با توجه به قدمت اولیه بنا که به‌عنوان کاروانسرا ساخته‌شده بود در مسیر مرمت قرار گرفت و تنها بخش انفرادی زندان حفظ‌شده که با توجه به اتفاقات و جریانات خاص صورت گرفته قبل انقلاب در این اثر تاریخی این ضرورت نگهداری احساس می‌شده است.
کاروانسرای مشیر الملک برازجان در سال 1362 به شماره 1638 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در حال حاضر دفتر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان دشتستان است.
گزارش از روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر
انتهای پیام/
