کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گروهی سفر می‌کنند و سرای، به معنی خانه و مکان. هردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است. منابع تاریخی هخامنشیان را پایه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند؛ در روزگار اشکانی، ایستگاه‌های میان راه، و حمایت از کاروانیان اهمیت زیادی یافت و در اغلب جاده‌ها به‌خصوص جاده معروف ابریشم بناهائی شبیه کاروانسرا ایجاد شد. در دوره ساسانیان به‌دلیل اقتصاد وسیع و گسترده، راه‌ها و امنیت کاروانیان اهمیت زیادی پیدا کرد؛ در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در مسیر جاده‌ها و گذرهای اصلی بنا شد. از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده‌ای در ایران باقی نمانده است ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است. گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسراهای ایران است ولی در مورد این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان مساجد، مدارس با توجه به اقلیم هر منطقه از ایران گوناگونی‌های مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی به لحاظ فرم و نوع مصالح دیده می‌شود که عبارتند از:
۱- کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر
که اغلب کاروانسراها در این منطقه در مسیر ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهرهای این سواحل بوده است. پلان کلی این کاروانسراها به تبعیت از فرم کلی کاروانسراها در مناطق گرم و خشک ایران، به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است.
۲- کاروانسراها در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان
فرم کالبدی کاروانسراهای این سواحل عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی شکل و اطاق‌های جانبی. یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اتاق‌ها به خارج بنا راه دارند.
۳- کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع
کاروانسراها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالباً فاقد حیاط مرکزی بوده‌اند و به جای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان‌های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده‌اند.
۴- کاروانسرا در دشت‌های فلات مرکزی
زیباترین، مجلل‌ترین، وسیع‌ترین و بیشترین تعداد کاروانسراها در دشت‌های فلات ساخته شده و اکثر قریب به اتفاق آن‌ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط هستند. در این کاروانسراها اتاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل‌ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است. اتاق مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاق‌ها جلوگیری شود و هم از گرد و خاک کف حیاط قدری دورتر باشند. مساحت اتاق‌ها غالباً از ده الی دوازده متر مربع تجاوز نمیکرده است. نور و تهویه اتاق‌ها از طریق بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تامین می‌شده است. در اکثر اتاق‌ها، بخاری دیواری برای گرم کردن فضا و پخت و پز وجود داشته است. بهترین و بزرگترین اتاق‌ها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا بوده است.
کاروانسرای باغ شیخ
کاروانسرای عبدالغفارخان یا در اصطلاح کاروانسرای باغ شیخ از جمله این تیپ کاروانسراها است که در روستای باغ شیخ و در حدود ۸ کیلومتری حومه شرقی شهر ساوه و استان مرکزی قرار دارد.
این کاروانسرا در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار توسط یکی از خوانین منطقه به نام عبدالغفارخان خلج در مسیر قم، اصفهان به همدان و قزوین و تبریز ساخته شده است. روستای باغ شیخ یکی از روستاهای باستانی منطقه ساوه محسوب می‌شود. در این منطقه علاوه بر کاروانسرا چندین اثر و بنای تاریخی من جمله آب انبار، تکیه و محوطه‌ای باستانی با آثاری متعلق به دوره سلجوقی و ایلخانی قرار دارد.
کاروانسرای عبدالغفارخان باغ شیخ با مساحتی در حدود ۴۸۰۰ متر مربع به لحاظ معماری در زمره کاروانسراهای چهارایوانی اقلیم گرم و خشک ایران محسوب می‌شود. بنا دارای پلانی چهار وجهی با دو برج دوازده ضلعی در طرفین ورودی و دو برج مدوردر جهت مقابل است. راه ورود به کاروانسرا از میانه ضلع جنوب شرقی بوده و این جبهه از بنا با ارتفاعی معادل دو طبقه، تشخص ویژه‌ای یافته است.
در سردر ورودی بنا جای خالی کتیبه‌ای دیده می‌شود که احتمالا حاوی تاریخ ساخت بنا و نام بانیان آن بوده است. نمای خارجی این ضلع از کاروانسرا از ردیف طاق‌نماهایی عمیق در طرفین سردر تشکیل شده است و بر اهمیت ورودی تاکید دارد.
بعد از سردر ورودی، هشتی وسیع و مرتفعی قرار دارد که طاق این قسمت از بنا با کاربندی و مقرنسهای گچی و زیبا تزئین یافته است. فضاهای دو طبقه پیرامون هشتی آن را به تیمچه‌ای کوچک تبدیل کرده است و کلاهکی هشت وجهی در میانه طاق هشتی بر فراز نمای این جبهه بنا از داخل و خارج کاروانسرا به چشم می‌خورد و به این ترتیب هر چند چهار نمای حیاط شکلی مشابه دارند لیکن نمای این ضلع مهمتر از دیگر نماها جلوه می‌کند.
بنا دارای حیاطی مربع شکل با اضلاعی در حدود ۳۷ متر است و در هر ضلع حیاط، ایوانی در میانه قرار دارد که به جز ایوان جبهه ورودی در انتهای هر ایوان اتاقی به صورت شاه‌نشین قرار گرفته است. در طرفین هر کدام از ایوان‌ها سه ایوانچه که هر کدام به حجره‌ای مرتبط می‌شود قرار دارد و مجموعا در هر ضلع از بنا شش ایوانچه و حجره ساخته شده است در تمامی حجره‌ها برای گرمایش و طبخ غذا، بخاری دیواری تعبیه شده است.
فضاهای دور حیاط برخلاف اکثر کاروانسراها، هم‌سطح حیاط بوده و از چهار کنج حیاط درگاه‌های ورود به فضای اصطبل و راه پله منتهی به بام تعبیه شده است. فضاهای اصلی اصطبل که در چهارگوشه حیاط قرار گرفته‌اند، دارای پلان مربع با یک ستون آجری قطور در میانه است و از طریق دو فضای بازویی شکل در پشت حجره‌ها امتداد یافته‌اند و ردیف سکوها در یک سوی فضای اصطبل به عنوان بارانداز قرار دارند. در ساخت بنا از مصالحی همچون آجر و سنگ در پی‌سازی استفاده شده است و همچنین در سردر ایوان‌ها و همچنین فضای هشتی ورودی از تزئینات گل‌انداز آجری استفاده شده است.
این اثر فاخر در سال ۱۳۵۴ و به شماره ۱۱۸۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. اخیرا نیز اقدامات لازم در خصوص تهیه مستندات بنا جهت گردآوری پرونده و ارائه آن به عنوان یکی از گزینه‌های ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی انجام شده است.
انتهای پیام/
