خانه‌های موجود در بافت تاریخی روستای اُمام را می‌توان بر اساس دوره‌های تاریخی گوناگون بررسی کرد. خانه‌های امروزی، باقی‌مانده از دوران قاجار و پهلوی هستند که شاید بر شالوده بناهای قبلی احداث شده باشند یا از مصالح ابنیه قدیمی‌تر در ساخت آن‌ها استفاده شده باشد.
با توجه به آثار به‌جای‌مانده در دو منطقه خوش‌خانی و صومعه‌سرا، دوره‌بندی استقرار ایل صوفی در منطقه ییلاقی اُمام احتیاج به پژوهشی گسترده دارد. از میان خانه‌های موجود در روستای اُمام تعدادی از آن‌ها مانند خانه محمدتقی خان صوفی و امان‌الله خان صوفی در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند. در این نوشتار به شناخت معماری خانه محمدتقی خان صوفی به عنوان تنها مجموعه کامل معماری در مناطق ییلاقی شهرستان املش می‌پردازیم.
روستای اُمام در ۶۰ کیلومتری جنوب شهر املش در شمال دهستان سمام قرار دارد. این روستای تاریخی از اواخر دوره صفوی تا سال ۱۳۵۷ به عنوان اقامتگاه تابستانی ایل صوفی بود. کاوش‌های باستان‌شناسی در دامنه‌های شمالی و جنوبی این منطقه، منجر به شناسایی گورستان‌هایی شده است که قدمت این روستا را به ۳۵۰۰ سال پیش می‌رساند. آب و هوای خوب، مراتع سرسبز، چشمه‌سارهای گوناگون و قرارگرفتن در کنار دره زیبا، موجب شده تا در طول تاریخ، روستای امام مورد توجه ساکنان منطقه قرار بگیرد. جذابیت این روستا بیشتر به‌دلیل تلفیق معماری با طبیعت است که یک منظر تاریخی- طبیعی را پدید آورده است.
ایل صوفی از کردهای منطقه بیجار بودند و جزء قزلباش‌های دولت صفوی به شمار می‌رفتند. به پاس کمک‌های فراوانشان به شاه اسماعیل صفوی در دربار شاه دارای احترام و اعتبار خاصی بوده‌اند. پس از شکست خاندان محلی در سال ۱۰۰۰ ه. ق توسط شاه عباس در گیلان، املش به عنوان تیول (ملکی که توسط حاکم مرکزی به یک خان داده می‌شد و تمامی اختیارات آن منطقه بر عهده آن فرد بود) در سال ۱۰۰۴ ه. ق به نعمت‌الله صوفی داده شد. روستای امام محلی خوش آب و هوا بود که خاندان صوفی در فصول بهار و تابستان از املش به آنجا رفته و خانه‌باغ‌هایی را در این مکان برای اقامت موقت احداث کرده بودند.
خانه محمدتقی خان صوفی در مرکز روستای امام و در مجاورت خانه امان الله خان صوفی قرار دارد. ساختار معماری این بنا نسبت به سایر خانه‌های تاریخی موجود در بافت روستا متفاوت بوده و در یک طبقه احداث گردیده است. این بنا علاوه بر ورودی اصلی که در ضلع جنوبی قرار دارد دارای ورودی‌های دیگری در ضلع شرقی بنا می‌باشد. حمام، مطبخ، اصطبل و اتاق‌های خدمتکاران از جمله فضاهای خدماتی این مجموعه با ارزش می‌باشند. زیربنای خانه نزدیک به ۴۰۰ متر مربع است و در سال ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۵۸۴ با قدمت پهلوی اول در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
عمارت اصلی این مجموعه در یک طبقه احداث شده و تنها دو اتاق آن در ضلع شمالی با یک متر ارتفاع از سایر اتاق‌ها در سطح بالاتری قرار دارند. بیشتر عناصر سازنده آن به دلیل اجرا با مصالح سنتی نقش سازه‌ای دارند و انتقال بارهای سقف از طریق دیوارهای باربر به پی و زمین صورت می‌گیرد. این عمارت به اندازه یک متر کرسی دارد و به دلیل استفاده از آن در فصول گرم سال اتاق‌های آن دارای ارتفاع زیاد و بازشوی فراوان هستند.
نمای اصلی عمارت در ضلع شرقی قرار دارد و دو راه‌پله از دو طرف امکان ورود به فضای داخلی را میسر می‌کند. اتاق‌های مهم بنا در دو ضلع شمالی و جنوبی قرار دارند. با توجه به مجزا بودن راه‌پله‌ها و مسیر دسترسی به خوبی می‌توان فضای خصوصی خانه را از فضای مهمان تفکیک کرد.
ضلع شمالی خانه به دلیل مجاورت با فضاهای خدماتی احتمالا اندرونی خانه بوده و ضلع جنوبی به دلیل نزدیکی به ورودی اصلی وعدم دسترسی آسان به فضای خصوصی به عنوان فضای مهمان استفاده می‌شد. در وسط حیاط چاه آبی قرار دارد که وجود آن موجب می‌شده تا کل مجموعه به راحتی به آب دسترسی داشته باشند.
مصالح به کار رفته در ساخت عمارت به این صورت است که پی و کرسی‌چینی با سنگ اجرا شده و دیوارها با خشت به صورت باربر واندود داخلی و خارجی دیوارها کاهگل می‌باشد که در دوره‌های بعدی دیوارهای داخلی با گچ‌اندود شده‌اند. چوب نیز به عنوان یکی از مصالح مهم در ساخت پنجره‌ها، درها، نرده‌ها، ستون‌ها و پوشش سقف استفاده شده است. با این وجود می‌توان مصالح بنا را کاملا بوم‌آورد دانست. پوشش نهایی بنا با دامنه سه پشته و به صورت لت‌سر می‌باشد که به دلیل پوسیدگی و کاهش مقاومت؛ بخش زیادی از بام بنا تخریب شده است.
دیوارهای محوطه کاملا محصور و بلند هستند و انقطاع بصری از معبر و محیط اطراف به واحد مسکونی وجود دارد. این دیوارها در عین سادگی در نمای خارجی از درون دارای قاب‌بندی‌های موزون می‌باشند. در ساخت دیوارهای محوطه تا ارتفاع یک متر از سنگ استفاده شده است و مابقی دیوار با خشت واندود کاهگل اجرا شده است. همچنین برای جلوگیری از نفوذ رطوبت به دیوار خشتی تمامی قسمت‌های بالای دیوار به صورت لت‌سر پوشانده شده است. در ضلع جنوبی دیوار محوطه یک برج خشتی نیز در نزدیکی ورودی اصلی قرار دارد که این امر نشان‌دهنده بالا بودن ارزش امنیت برای مالک خانه است.
از فضاهای خدماتی این بنا نیز می‌توان به مطبخ، حمام، اصطبل و فضای اسکان خدمتکاران اشاره نمود که احتمالا به جز اصطبل همگی آن‌ها در ضلع شمالی بنا قرار دارند. اصطبل نیز به دلیل نزدیکی به ورودی اصلی در زیر اتاق‌های ضلع جنوبی قرار داشت.
از فضاهای شاخص خدماتی این مجموعه می‌توان به حمام خصوصی آن اشاره نمود. سیستم آب‌رسانی این حمام به صورت دستی و از طریق چاه آب امکان‌پذیر بوده است. تنبوشه‌های سفالی آب را به داخل حوض سربینه و گرمخانه منتقل می‌کردند. به دلیل خصوصی بودن محیط حمام و کوچک بودن آن، قسمت میاندر حذف شده و تنها دارای سربینه و گرمخانه می‌باشد. از تزئینات داخل حمام می‌توان به کاشیکاری‌های آن اشاره نمود که مشابه آن کاشی‌ها در حمام محمدتقی خان در شهر املش استفاده شده است. به دلیل کوهستانی بودن محیط پوشش بام حمام از بیرون همان سقف شیبدار لت‌سر است اما در داخل با طاق و تویزه اجرا شده است. تأمین نور حمام نیز از طریق پنجره‌های بسیار کوچک انجام می‌شود که هم در گرمخانه و هم در سربینه وجود دارند.
به طور کلی این بنا به عنوان یکی از آثار ارزشمند شهرستان املش از منظر معماری محسوب شده که از نظر سبک معماری می‌توان به عنوان یکی از بهترین آثار در بخش خانه‌باغ‌های تفرجگاهی مناطق ییلاقی مطرح شود که تمامی عناصر آن به شکل یک مجموعه منظم شکل گرفته است.
انتهای پیام/
