پای صحبت‌های سالخوردگان قمی که بنشینی رمضان در آینه مردمان قم قدیم رنگ و بوی دیگری داشته است؛ از سنت طبالی و کلوخ اندازون تا شب نشینی‌های پس از افطار در پشت بام منازل از آداب و رسوم خاص مردمان این دیار حکایت دارد.
بسیاری از این سنت‌های دیرینه در پیچ و خم مشغله‌ها و زندگی بر مدار تکنولوژی به دست فراموشی سپرده شده است.
در این گزارش گذری بر رسوم فراموش شده مردمان قم قدیم در ماه میهمانی خدا از نگاه قم پژوهان داشته‌ایم که در ادمه می‌خوانید.
رسم کلوخ اندازون
کلوخ اندازون از جمله آداب و رسوم منسوخ شده مردم این دیار بوده است که با برگزاری آن به استقبال ماه مبارک رمضان می‌رفته‌اند.
محمد قاضی، قم‌پژوه در این باره می‌گوید: «مردمان قم در شب آخر ماه شعبان در جوی آب کنار امامزاده شاه محمد قاسم (ع) که به خندق معروف بود کلوخ‌هایی پرت می‌کردند و از خداوند برای روزی گسترده و کمک در ماه مبارک رمضان مدد می‌گرفتند.»
به گفته او بنا بر اعتقاد مردم روز کلوخ اندازون، روز شادی بوده است به طوری که خانواده‌های قمی در آخرین روز ماه شعبان به تفریح می‌پرداختند و با جمع شدن در کنار یکدیگر از بهترین غذاها تناول می‌کردند.
او با اشاره به رسم مردم قم در شب ۲۷ ماه مبارک رمضان گفت: «در این شب مردم حتما باید کله پاچه می‌خوردند و خانم‌ها هم در مساجد یا منازل جمع می‌شدند و مراسم حناگذاری و یا مراسم جشن برپا می‌کرده‌اند.»
رسم پیشخوانی
پژوهشگر تاریخ قم می‌گوید: «یکی از دلایل ایجاد گلدسته‌ها در اماکن مذهبی این بوده که چراغ‌هایی روی آن می‌گذاشتند تا کسانی که گم شده‌اند راهشان را پیدا کنند.»
او ادامه داد: «در ایام ماه مبارک رمضان کسانی که صدای بلندی داشتند بالای همین گلدسته‌ها دعای سحر و اذان و مناجات می‌خواندند که در اصطلاح به آن‌ها «پیش خوان» گفته می‌شد. »
تنظیم لحظه افطار و سحر با توپ در کردن
پژوهشگر تاریخ قم اظهار کرد: «در آن زمان افراد ساعت نداشتند و خبری از ساعت‌های زنگ دار نبود از این رو توپ در کردن یکی از رسوم آن زمان بود.»
قاضی ادامه داد: «در زمان قدیم، یک توپ را نزدیک میدان نو (مطهری کنونی) می‌آوردند و موقع افطار آن را شلیک می‌کردند و این کار نشانه این بود که باید افطار کنند و در هنگام سحر، مردم با شنیدن صدای توپ دست از غذا می‌کشیدند.»
رسم طبالی در سحرگهان
در روزگاری که زنگ انواع ساعت ها، تلفن‌ها و زمان سنج‌ها برای بیدار کردن مردم با هم رقابت می‌کنند، طبل نوازان در سحرگاهان رمضان منادی سحرخیزان بوده‌اند.
حسن اعرابی قم‌پژوه در این باره با تاکید بر اهمیت توجه به همسایه در ماه رمضان گفت: «مردم در گذشته همه در خانه‌هایشان برای افطار و سحر اذان می‌گفتند که دیگران از زمان افطار و سحر مطلع شوند و این تبدیل به عادت شده بود.»
این قم‌پژوه در ادامه از رسم طبل زنی هنگام سحر در محله‌های قم یاد کرد و گفت: «عده‌ای از مردم به صورت داوطلبانه برای بیدارکردن همسایه‌ها و اهالی محل طبل زنی می‌کردند.»
او ادامه داد: «طبل زنی‌ها به منظور بیدار کردن مردم برای آماده شدن در هنگام سحر و با ادوات خاص انجام می‌شده‌است.»
اعرابی با اشاره به سبقه دینی مردمان قم گفت: «دعای جوشن کبیر از جمله دعاهایی بود که در همه شب‌ها خوانده می‌شد و مختص شب‌های قدر نبود و این سبب می‌شد که بچه‌ها هم در کودکی این دعا را حفظ باشند.»
شب نشینی پس از افطار در پشت بام منازل
اقدس کاظمی، عضو بنیاد قم‌پژوهی با اشاره به رسم شب‌نشینی در ایام ماه مبارک رمضان می‌گوید: «در گذشته که پشت‌بام خانه‌ها به هم متصل بودند، بعد از افطار، اهالی روی پشت بام‌ها جمع می‌شدند و به دلیل گرمای شدید هوای قم در آن زمان کاهگل‌ها را با نم آب خیس می‌کردند که قدری هوای مطبوع و خنک در فضا حکمفرما شود.»
او ادامه داد: «مردم قم شب‌های ماه رمضان را معمولاً تا صبح نمی‌خوابیدند، بعد از افطار را به شب نشینی می‌گذرانند و بعد از آن هم برای سحر تدارک می‌دیدند. بعد از سحر هم نماز را در حرم و مساجد اقامه می‌کردند و سپس به مراسم قرائت قرآن می‌رفتند.»
این عضو بنیاد قم‌پژوهی با بیان این که چهل کچلون یکی از بازی‌های بود که بچه‌ها در شب نشینی‌ها بازی می‌کردند، افزود: « در گذشته‌های دور بچه‌ها در زمان روزه داری در گرمای طاقت فرسا زمانی از روز را در سرداب‌ها مشغول بازی می‌شدند.»
کاظمی با بیان اینکه مردم قم در گذشته به اقامه نماز در حرم به خصوص در ایام ماه مبارک رمضان بسیار تاکید داشتند، گفت: «نمک، خرما و آب جوش از ملزومات افطار بود و معمولاً روزه خود را با آب جوش یا نمک باز می‌کردند.»
او با اشاره به اهمیت صله رحم و دید و بازدیدها در ماه رمضان در استان قم گفت: «شب نشینی‌های ایام ماه مبارک رمضان با خوراکی‌هایی مثل زولبیا، خرما و چای در عین سادگی برگزار می‌شد.»
انتهای پیام/
