این جنگل سبز و باشکوه با قدمتی بالغ بر ۲۵ تا ۵۰میلیون سال از (دوره پالئوژن) یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان است و از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود. در آن زمان بیشتر مناطق معتدل شمالی کره زمین را این گونه جنگل‌ها پوشانده بودند.
این جنگل‌های مختلطِ کاسپیِ هیرکانی از حاشیه جنوبی دریای مازندران و کناره شمالی البرز به مساحت ۵۵هزار کیلومتر مربع 7درصد از مساحت ایران را تشکیل می‌دهند و از جمهوری آذربایجان تا نواحی شمالی ایران کشیده شده‌اند.
موضوع ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران چند سالی بود که به یکی از اولویت‌های سازمان میراث فرهنگی کشور تبدیل شده بود.
به همین منظور کمیته‌ای سه جانبه متشکل از نمایندگانی از سازمان‌های محیط زیست، منابع طبیعی و میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور ایجاد شد که وظیفه پیگیری، تهیه و تدوین برنامه‌های راهبردی در مسیر ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی را برعهده گیرند.
پرونده ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی، قبل از ایران، توسط کشور جمهوری آذربایجان به یونسکو فرستاده شده بود، اما این پرونده به دلیل اشکالات اساسی فنی و اجرایی و مداخله به‌هنگام ایران، برای انجام مطالعات تحقیقاتی بیشتر به آذربایجان عودت داده شد.
تلاش‌های بسیاری انجام گرفت تا پرونده ثبت جهانی این جنگل‌های ارزشمند از سوی ایران، مجددا به جریان بیفتد، اما به‌دلیل گستردگی و پراکنش این جنگل‌ها در چهار استان شمالی (مازندران، گیلان، گلستان و سمنان) و به دنبال آن، لزوم ایجاد اتحاد و انسجام و هماهنگی و توجیه دستگاه‌های دولتی و سازمان‌های غیردولتی و جوامع محلی در این مناطق، کار اندکی با کندی پیش رفت، هر چند باور همه بر این بود که تلاش‌ها در جهت تحقق این هدف، هر چه زودتر به بار بنشیند.
کمک موثر در راستای حفاظت دائمی، معرفی این مجموعه طبیعی در سراسر جهان به عنوان یک میراث طبیعی بشری و جلوگیری از دست‌اندازی‌ها به این جنگل‌های ارزشمند و گرانبها از جمله مزایای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی بود.
ابتدا یک گروه از متخصصین بِنام آلمانی، کمیته ایرانی، به‌ویژه تیم حرفه‌ای دکتر حسینی، مدیر پروژه تدوین پرونده جنگل‌های هیرکانی را همراهی می‌کردند و البته ناگفته نماند که در این مسیر پرفراز و نشیب، همت سازمان محیط‌زیست کشور و عدم بخشی‌نگری سازمان جنگل‌ها نیز به کمک این تیم تخصصی آمد.
بعد از آن نوبت به سفرِ ارزیابانِ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، (IUCN) رسید. این اتحادیه به‌عنوان بازوی اجرایی و عملیاتی سازمان بین‌المللی یونسکو، در بازه زمانی اواخر شهریور ماه تا ابتدای مهرماه سال 97 به ایران سفری داشت، تا بعد از آن، نظر نهایی خود را در مورد ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در ایران اعلام کنند و از این منظر، این مرحله به عنوان مهم‌ترین مرحله در پروسه جهانی شدن این جنگل‌ها از اهمیت بسزایی برخوردار بود.
12 منطقه اصلی برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی
سیدمحسن حسینی، مدیر پروژه تدوین پرونده جنگل هیرکانی و استاد دانشگاه تربیت مدرس در راستای معرفی ویژگی‌ها و ارزش سایت‌های پیشنهادی پرونده جنگل‌های هیرکانی، ضمن اعلام این نکته که جنگل‌های هیرکانی همچون نگینی سبز توسط حلقه‌ای از اراضی بیابانی ایران در بر گرفته شده است، گفت: «یکی از نخستین و بارزترین ویژگی‌های منحصر به فرد جنگل‌های هیرکانی، واقع شدن این جنگل‌های ارزشمند و دیرینه در دل یکی از کشورهای کم پوشش جنگلی در جهان است.»
حسینی، با توضیح این مطلب که کشور کم‌پوشش جنگلی، به کشوری گفته می‌شود که کمتر از 10درصد مساحت آن، پوشیده از جنگل باشد، افزود: «جنگل هیرکانی در منطقه‌ای واقع شده است که میانگین بارندگی در آن، هر ساله رو به کاهش گذاشته و در عوض، دمای هوا هرسال، نسبت به سال قبل در حال افزایش است.»
مدیر پروژه تدوین پرونده جنگل هیرکانی، با بیان اینکه بیشترین تراکم مناطق چهارگانه حفاظت محیط زیست ایران در باریکه شمالی کشور قرار گرفته، تصریح کرد: «این جنگل‌ها واجد درختان دیرزیست هستند که عمر برخی از درختان در این مناطق تعیین شده به بیش از سه هزارسال می‌رسد.»
حسینی خاطرنشان کرد: «بازه مکانی جنگل‌های خزری، به طول 850 کیلومتر از جلگه به سمت ارتفاعات کشیده شده است که در این بازه، درختانی همچون بلوط، سرخدار و ... وجود دارند.»
این استاد دانشگاه عمر کلی مجموعه جنگل‌های هیرکانی را از 25 تا 50 میلیون سال تخمین زد و تصریح کرد: «معدود جنگل‌هایی در دنیا هستند که به این اندازه در دنیا زندگی کرده‌اند.»
بنا به گفته‌های این مدیر پروژه، یکی دیگر از مهم‌ترین ویژگی‌های بارز این جنگل‌ها که آنان را از سایر جنگل‌های دنیا متمایز می‌سازد، وجود گونه‌های بازمانده و یا فسیل‌های زنده است؛ فسیل‌های زنده به این معنا که آخرین بازمانده‌های گونه شاخص خود در دنیا به شمار می‌روند که در این راستا می‌توان به درختانی همچون شیردار، افراتخته، توسکای ییلاقی، خرمندی، انجیلی، سفید پلت، بلوط بلندمازو و ... اشاره کرد.
این کارشناس جنگل با بیان اینکه جنگل‌های هیرکانی به لحاظ اهمیت اکولوژیکی، جزو کانون‌های داغ تنوع زیستی به شمار می‌آیند، تاکید کرد: «وجود تنوع گونه‌های جانوری و تعدد پرندگان ارزشمند در این ناحیه و به ویژه، قرار گرفتن در مسیر کریدور مهاجرت پرندگان زمستان و تابستان‌‌گذران، از این مجموعه سبز، بسته‌ای یگانه و منحصر به فرد در جهان ساخته است که اگر نگوییم بی‌نظیر، حتما کم‌نظیر است.»
حسینی با اشاره به پدیده گرمایش جهانی زمین تصریح کرد: «متاسفانه تحقیقات اقلیمی و هواشناسی به عمل آمده از شمال ایران، نشان می‌دهد که این منطقه، طی 50 سال گذشته تا حدود دو و نیم درجه بر دمای آن افزوده شده است و در عین حال، به میزان بسیار زیادی از حجم بارندگی‌ها نیز کاسته شده است و همه این‌ها وقتی در کنار هم گذاشته می‌شود، لزوم حفظ و صیانت از این عرصه ارزشمند طبیعی را دو‌چندان می‌کند.»
مدیر پروژه تدوین پرونده جنگل هیرکانی، با اشاره به سیر تکامل و حضور گونه‌های بازمانده و همچنین تنوع و سازگاری این گونه‌ها با شرایط و تغییرات عمده آب و هوایی در طول سالیان دراز، خاطرنشان کرد: یکی از جمله ویژگی‌های جنگل‌های هیرکانی این است که به دلیل گستردگی بسیار از غرب به شرق و تفاوت بارز میزان بارندگی‌ها در این دو ناحیه، درختان و گونه‌هایی سازگار با شرایط آب و هوایی را به‌وجود آورده است.»
بنا به گفته‌های این استاد دانشگاه، این جنگل‌ها از عمده زیستگاه‌های طبیعی و قدیمی جانوران در حال انقراض ایران و جهان، همچون پلنگ است که با ثبت جهانی آن، در واقع کمکی به حفاظت از این گونه‌ها نیز صورت می‌گیرد.
حسینی با اشاره به مزایای ثبت جهانی هر اثر، پذیرش محدودیت برای حفاظت دائمی، توریسم هدایت‌شده، ردیف بودجه مستقل، افزایش غرور ملی و منطقه‌ای و محلی، افزایش اطلاعات ملی و محلی و بالارفتن سطح آگاهی مردم نسبت به اثری که به ثبت جهانی می‌رسد را از جمله آثار و تبعات مثبت ثبت جهانی هر اثر طبیعی و میراثی دانست.
او از جنگل‌های هیرکانی به‌عنوان «بهشت اکولوژیست‌ها» یاد کرد و افزود: «برای ثبت جهانی این میراث طبیعی ارزشمند، از میزان 240 هزار هکتار تعیین شده، 150 هزار هکتار به‌عنوان عرصه و 90هزار هکتار نیز به‌عنوان سایت‌های اصلی ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی، در نظر گرفته شده است.»
حسینی با بیان اینکه موضوع ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی ابتدا توسط کشور همسایه جمهوری آذربایجان، به یونسکو ارسال شده بود، تاکید کرد: «ایراد اصلی که از سوی کارشناسان یونسکو به این پرونده وارد شده بود، ناظر بر این امر بود که با توجه به وجود تنها 20هزار هکتار این جنگل‌ها در این کشور و نسبت آن با جنگل‌های 2 میلیون هکتاری هیرکانی در ایران اگر هم قصدی و نیتی برای ثبت جهانی وجود داشته باشد، جنگل‌های هیرکانی ایران در اولویت اول خواهد بود.»
این استاد دانشگاه تربیت مدرس در ادامه با اشاره به پیگیری‌های انجام گرفته برای تعیین بهترین نقاط برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی خاطرنشان کرد: «در انتخاب سایت‌ها به شدت نسبت به موضوع مستثنیات قانونی، تملکات، حضور یا عدم حضور دام و ... توجه شده است که در نهایت به انتخاب این نقاط با کمترین تعارض موجود ختم شد.»
به گفته حسینی، «کجور» ما بین چالوس و نور، «چهارباغ» در جنوب چالوس، «خشکه‌داران» در نشتارود تنکابن، «الیمستان» در جنوب آمل، «واز» در 15 کیلومتری جنوب چمستان و 22 کیلومتری جنوب نور، «بولا» در 45 کیلومتری جنوب شرقی ساری، در قلب پناهگاه حیات‌وحش دودانگه و چهاردانگه، «پارک ملی گلستان» و «جهان‌نما» در جنوب و جنوب شرق شهرستان‌های گرگان و کردکوی، «جنگل ابر» در 50 کیلومتری شاهرود سمنان و جنوب علی‌آباد کتول، «لیسار» در 10 کیلومتری شمال شهر تالش، «گشت رودخان» در 15 کیلومتری جنوب شهر فومن، «سیاهرود رودبار» در 30 کیلومتری جنوب شهر رشت، از جمله 12 منطقه تعیین شده برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی بود.
اهمیت توجه به حداقل تعارضات در تعیین سایت‌ها
علی بالی مدیر ملی پایگاه جنگل هیرکانی نیز با بیان اینکه در شناسایی و انتخاب سایت‌های مربوطه، به موضوعاتی همچون، مستثنیات و حضور دام و به طور کلی، کاربری‌های مختلف این اراضی توجه شده است، گفت: «در ارزیابی کارشناسان آی یو سی ان، این موضوع بسیار مهم بود که اراضی انتخاب شده، کمترین تعارض را با جوامع محلی، ساختارهای معیشتی و اقتصادی و ... داشته باشد تا بتوان فارغ از هر گونه مانع اجتماعی، اقتصادی، اثر را به ثبت جهانی رساند.»
بالی با اشاره به اینکه سایت‌های انتخاب شده، تایید سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و همچنین سازمان حفاظت محیط زیست را با خود داشته است، تاکید کرد: «در برخی از این سایت‌ها، همچون خشکه‌داران دو تکه به‌عنوان سایت مدنظر قرار گرفت.»
این مدیر ملی پایگاه جنگل هیرکانی سپس با اشاره به تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری موجود در این مناطق، تصریح کرد: «ما در این نقاط، حتی در برخی موارد، ارتفاعات را نیز گنجاندیم تا یک بسته کاملا منحصر به فرد و سیال و زیبا را در پیشگاه نگاه ارزیابان یونسکو قرار دهیم.»
با اینکه ایران از نظر پوشش جنگلی، کشوری فقیر محسوب می‌شود هر ساله شاهد کاهش بخشی از جنگل‌های هیرکانی هستیم.
از عوامل اصلی این نابودی‌ها نیز گسترش بی‌رویه صنایع چوب و کاغذ و تغییر کاربری این جنگل‌هاست. یکی دیگر از علت‌های مهم پروژه‌هایی عمرانی مثل ساختن سد بدون انجام تحقیقات کافی است، نظیرِ سد گلورد استان مازندران که برای ساختِ آن بیش از 30 هزار درختِ هیرکانی را قطع کردند. از دیگر عوامل آن هم می‌توان به چرای بی‌رویه و متراکم دام‌ها اشاره کرد. همچنین در گذشته‌ای نه چندان دور، چندین میلیون متر مکعب برای تولید ذغال از بین می‌رفت که خوشبختانه این عامل، امروزه بسیار ناچیز شده است.
نابودی جنگل‌های هیرکانی
آنچه برای همه واضح است تاثیر این جنگل‌ها بر روی حفظ اکوسیستم و آینده ایران است. امیدواریم هماهنگی لازم بین طبیعت و ساخته‌های انسان صورت گیرد؛ یعنی میزان درختان برداشت شده با کاشت شده برابر باشد تا از حجم و تراکم‌شان کاسته نشود و بهره‌برداری از منابع طبیعی به گونه‌ای نباشد که جنگل‌های هیرکانی آسیب جدی ببیند و چیزی از آنها برای نسل‌های آینده باقی نماند.
همچنین ضروری است این جنگل باشکوه و موزه طبیعی سراسر زمین از سوی گردشگران پر‌تعداد استان‌های شمالی خاصه مازندران قدر دانسته و محافظت شود و البته اینکه در این باره اطلاع‌رسانی کافی و فراگیر صورت بگیرد.
* گزارش: مائده مطهری‌زاده، روزنامه‌نگار، روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مازندران
انتهای پیام/
