با وجود سادگی بسیار در ساخت آن‌ها، از تنوع برخوردارند که هر یک ویژگی کوچک و بزرگ از دیگری متمایز می‌شود. عمق برکه‌ها به دلیل نزدیکی به دریا و بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی معمولاً از شش متر تجاوز نمی‌کند و دهانه آن‌ها به دلیل محدودیت در نوع مواد و مصالح شکل‌دهنده آن‌ها و ساختار بین آن‌ها از 20متر تجاوز نمی‌کند. به دلیل حجم کم مخزن برکه‌ها و سختی مکان‌یابی و جمع‌آوری آب عموماً این برکه‌ها به‌صورت مجموعه‌ای ساخته می‌شوند. البته در بعضی از موارد که امکان آبگیری و استحصال آب میسر بوده بر حسب نیاز در درون شهرها به‌صورت پراکنده نیز دیده می‌شوند.
تا سال 1330 خورشیدی آب آشامیدنی مردم بندرعباس عمدتاً از برکه‌هایی (آب‌انبارها) تأمین می‌شد که در گوشه و کنار شهر قرار داشتند. در آن روزگاران قطره‌ای آب شیرین همچون جان عزیز و شیرین بود و برکه‌ها از آب باران، پر می‌شدند و مردم با مشک حلبی و ظروف سفالین، آب را به منازل خود می‌بردند. در حمل آب زنان و دختران جوان سهم بیشتری داشتند. آنان ظروف سفالین را با مهارت تمام روی سر می‌گذاشتند و به‌صورت انفرادی یا دسته‌جمعی و گروهی شتابان و شادمان راه خانه‌ها را در پیش می‌گرفتند. برای مردان، بهترین وسیله حمله آب، حلبی بود که به دو سر چوبی محکم به طول تقریبی دو متر می‌آویختند و میانه چوب را روی شانه قرار می‌دادند و روانه می‌شدند. چنان چوبی را اصطلاحاً کندر می‌نامیدند. عده‌ای که غالباً زن بودند از راه فروش آب، امرار معاش می‌کردند، آن‌ها در نقطه‌ای در شمال بازار بزرگ و قدیمی شهر، اجتماع و کالای خود را عرضه می‌کردند و خود آب را به منازل مشتریان می‌رساندند و بهای آن را دریافت می‌کردند.
برکه‌ها اعتبار خود را تدریجاً از دست دادند تا آنجا که با توسعه شهر و افزایش جمعیت آن همه برکه در محاصره خانه‌ها قرار گرفتند و متروک ماندند.
برکه شاه‌حسینی یا برکه گرد
برکه شاه‌حسینی در داخل شهر بندرعباس، خیابان شهید حقانی، 20 متری شاه‌حسینی قرار دارد. این برکه با پلان گرد که قطر داخلی آن 19/16 متر و قطر بیرونی 22 متر و عمق بیش از 6 متر یکی از بزرگ‌ترین برکه‌های موجود در شهر بندرعباس است.
این برکه دارای چهار درگاه قاب‌بندی شده با طاق جناقی در چهار جهت اصلی است که مخزن آن با استفاده از گنبدی با خیز کم پوشیده شده است. همچنین دارای دو دریچه ورود آب باران به منبع و دو نورگیر و دریچه تهویه است. در مرمت‌های اخیر گنبد این برکه به‌طور کامل بازسازی‌شده و دریچه‌های تهویه هوا از چهار به دو کاهش داده شده است.
دریچه ورود آب ضلع جنوبی دارای ارتفاع 160 سانتی‌متر و عرض 110 سانتی‌متر است. در حال حاضر تنها راه دسترسی به داخل از طریق همین درگاه امکان‌پذیر است. دریچه ضلع شمالی، شرقی و غربی مسدود است. دو نورگیر و روزنه برای تهویه هوای منبع آب واقع در ضلع شمالی و جنوبی با ارتفاع در حدود 50 سانتی‌متر و عرض 35 سانتی‌متر وجود دارد. ارتفاع برکه از سطح زمین تا رأس گنبد 8 متر و 82 سانتی‌متر است.
مصالح به کار برده شده در ساخت این برکه سنگ‌های محلی و بدون تراش، سنگ‌های مرجانی و ملاط ساروج است.
دیواره دور برکه به‌صورت سه‌طبقه است. طبقه اول دارای ارتفاع 140 سانتی‌متر و عرض 40 سانتی‌متر، طبقه دوم دارای ارتفاع 150 سانتی‌متر و عرض 180 سانتی متر و طبقه سوم دارای ارتفاع 50 سانتی‌متر و عرض 100 سانتی‌متر است. ضخامت دیواره برکه در این قسمت حدوداً 300 سانتی‌متر است.
تاریخ ساخت این برکه با توجه به اطلاعات پرونده ثبتی مربوط به اواخر دوره قاجار است و بیش از 100 سال قدمت دارد.
این بنا به نام «برکه گرد» و «برکه شاه‌حسینی» شناخته‌شده است. نام بنا برگرفته از فرم پلان دایره‌ای مخزن آن است. از طرفی موقعیت قرارگیری برکه در محله شاه‌حسینی باعث شده به همین نام نیز شناخته شود.
این آب‌انبار مانند سایر آب‌انبارها، محلی برای جمع‌آوری آب باران بوده و همین منظور ساخته و مورد استفاده و بهره‌برداری قرار می‌گرفته است. به منظور ارتقای کیفیت محیط شهری و بازآفرینی تاریخی و اجتماعی محدوده برکه گرد، مطالعه و طراحی مجموعه برکه در دستورکار مرکز مطالعات شهرداری بندرعباس قرار گرفت و ضمن مطالعه تاریخ و روند شکل‌گیری برکه گرد، طراحی کالبدی محل، به گونه‌ای که با ساختار فرهنگی‌اجتماعی مطابقت داشته باشد، انجام شده و با تغییر کاربری به‌صورت مجتمع فرهنگی به بهره‌برداری خواهد رسید.
بنای برکه گرد در سال 1381 به شماره 6495 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
گزارش: لاله حسین پور
انتهای پیام/
