پس از ایلامی‌ها و در دوره امپراتوری هخامنشی سازه‌های آبی در وسعت و کیفیتی به‌مراتب بیشتر از ایلامی‌ها ایجاد شدند، اما هنوز تا گسترش واقعی سازه‌های آبی در پهنه جغرافیای ایران فاصله‌ای چند صدساله وجود داشت.
در این رابطه ساسانیان با ساخت هزاران سازه آبی در انواع گوناگون به معنای واقعی سازه‌های آبی را در ایران و کشورهای تحت سلطه خویش گسترش دادند. سازه‌های آبی ساسانیان در انواع گوناگون و متناسب با نیاز و وضعیت توپوگرافی و جغرافیایی منطقه ساخته شده‌اند.
اجتماعات انسانی ساکن در مناطق جنوبی ایران به دلیل برخورداری از آب‌وهوای گرم و خشک و میزان پایین بارش باران نیاز گسترده‌ای به آب داشتند و به همین دلیل در مناطق مورداشاره سازه‌های آبی متنوعی ایجادشده است.
دو چاه سنگی در محل چاه دوک در فاصله 6 کیلومتری جنوب شهر جناح در شهرستان بستک به پیروی از همین نیاز و در دوره ساسانیان حفر شده‌اند.
چاه دوک در منطقه کوهستانی قرار گرفته و محدوده اطراف آن از تپه‌ها و ناهمواری‌ها تشکیل‌شده است. خاک تپه‌های پیرامون چاه دوک فرسایشی است و پوشش گیاهی و درختی نسبتاً فقیری دارد. محل قرارگیری چاه‌های دوک نزدیکی صخره‌ای یکپارچه است که به سمت شمال شیب دارد.
چاه دوک به خط مستقیم در فاصله 6 کیلومتری جنوب شهر جناح، 5/4 کیلومتری جنوب تپه باستانی پرگان و 25 کیلومتری شمال خلیج‌فارس قرار دارد.
در محل چاه دوک سنگ‌های مسطح ورقه‌ای به میزان نسبتاً زیادی وجود دارد. بنا بر گفته یکی از فعالان حوزه میراث‌فرهنگی شهر جناح، سنگ‌های مورداشاره از سوی مردم محلی دوک نامیده می‌شود. بر این اساس به نظر می‌رسد که نام چاه دوک از سنگ‌های مذکور گرفته‌شده است.
در محل چاه دوک دو چاه مورد گزارش با پلان مستطیل وجود دارد که هردوی آن‌ها به‌صورت انفرادی چاه دوک نامیده می‌شوند.
چاه شماره یک
پلان این چاه مستطیل و ابعاد آن 50*100 سانتی‌متر است. چاه تماماً در صخره تراشیده شده و عمق آن تا سطح آب 2 متر و 30 سانتی‌متر است. در دو دیواره عرض چاه چند جای پا به‌صورت مدور با قطرهای 15*15 و 20*20 سانتی‌متر تراشیده شده و رد تیشه یا قلم‌تراش نیز بر دیواره‌های آن قابل‌مشاهده است.
این چاه در وضعیت ایستایی مناسبی قرار دارد و آسیبی به آن وارد نشده است. در سال‌های گذشته دو ستون ساخته‌شده از مصالح سنگ و ملاط گچ برای نصب محور چوبی چرخ دلو بر روی این چاه ایجادشده است. آب چاه با استفاده از دلو استخراج‌شده و در حال حاضر مورد استفاده دامداران است. به فاصله کمی از چاه و پایین‌تر از آن نیز توسط دامداران یک آبشخور از مصالح سنگ و ملاط سیمان ساخته شده که با آب چاه مورد اشاره پر می‌شود.
چاه شماره 2
پلان آن مستطیل و ابعاد آن 50*100 سانتی‌متر است. چاه تماماً در صخره تراشیده شده و عمق آن از سطح صخره تا سطح آب 5/1 متر است. بر دو دیواره عرض چاه، جای پای تراشیده شده دیده نشد که احتمالاً به سبب وجود فرورفتگی‌های طبیعی در این قسمت و عمق کم چاه بوده است. رد دندانه تیشه یا قلم سنگ‌تراش بر دیوارهای چاه قابل مشاهده است.
این چاه در وضعیت ایستایی مطلوب قرار دارد و آسیبی به آن وارد نشده است. در سال‌های گذشته لبه این چاه با استفاده از مصالح سنگ و ملاط گچ بالا آورده شده و در ادامه به‌مانند چاه شماره یک، دو ستون از همین مواد بر روی چاه ساخته شده است. آب این چاه نسبت به چاه شماره یک کمتر است و در حال حاضر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
ویژگی‌های خاص
هر دو چاه مورد اشاره تماماً در دل صخره و با ابعاد منظم تراشیده شده‌اند. پلان آن‌ها مستطیل است و از این نظر قابل مقایسه با چاه‌های حفرشده در محوطه‌های باستانی مهم شهر گور فیروزآباد، جزیره خارک و بندر باستانی سیراف هستند. با توجه به حفر دو چاه در دل صخره و عدم ریزش یا تخریب‌های طبیعی آن‌ها، این دو چاه به لحاظ ایستایی وضعیت مناسبی دارند. هر دو چاه مذکور علاوه بر اینکه نشان از گسترش تکنیک‌های ساخت سازه‌های آبی ساسانی در این منطقه پس‌کرانه‌ای خلیج‌فارس هستند پس از قرن‌ها همچنان سالم و دارای آب‌اند و در زمینه مطالعات سازه‌های آبی ساسانی و محدوده پراکنش این سازه‌ها نیز دارای اهمیت فراوان هستند.
ویژگی مهم دیگر چاه‌های موسوم به دوک این است که شواهد مهمی از راه باستانی ناحیه بستک و فرامرزان به‌سوی کرانه‌های خلیج‌فارس به شمار می‌روند. درواقع این چاه‌ها برای تهیه آب مسافران و کاروان‌ها ایجاد شده که از ناحیه بستک و جناح به سمت کرانه‌های خلیج‌فارس در حرکت بوده‌اند. این راه امروز نیز به نام راه خور موسوم است و مورد استفاده مردم محلی برای تردد به سمت دریا (بندر چارک) قرار دارد.
گزارش: فضل‌الله محمدزاده
انتهای پیام/
