کاخک شهری است از توابع بخش کاخک شهرستان گناباد خراسان رضوی است، این شهر براساس سرشماری سال ۹۵ ،۴٬۶۲۵ جمعیت داشته است.
حفر قنات‌های کوهستانی و خاک‌های آبرفتی و حاصل‌خیز در دره‌های آن نیز موجب شکل‌گیری آبادی‌های متعدد در دو سوی سیاه کوه شده بود.
دامنه‌های شمالی سیاه کوه حواشی جنوبی گناباد را شامل می‌شد و در تمام روستاهای دامنه شمالی سیاه کوه که به «براکوه» معروف است، امکان زراعت و اقامت فراهم شده بود. آن رشته کوه را دره‌هایی نیز قطع کرده و امکان رفت و آمد میان روستاهای شمال فردوس و جنوب گناباد را فراهم می‌آورد و تا حدودی مردم دو سوی سیاه کوه را با هم در‌می‌آمیخت، همان امور توسعه و رونق برخی از آبادی‌ها و مراکز جمعیتی را موجب شده و کینه‌توزی و یورش دشمنان نیز شکل‌گیری قلعه‌ها در مجاورت آبادی‌ها و خلق اسطوره‌ها را موجب شده که معروف‌ترین قلعه‌ها، «سرتخت» (معروف به ارگ فرود)، «قلعه شهاب»، «قلعه زیبد» و «قلعه کاخک» هستند
کهن‌ترین و مهم‌ترین اسطوره‌ها، اسطوره «جنگ یازده رخ» است، جنگی که به تلافی شکست ایرانیان در جنگ پشن میان ایرانیان و تورانیان در عرصه‌ای میان زیبد و کاخک رخ داده و پیروزی و سربلندی و استقلال ایران زمین را در پی داشته است، بزرگ‌ترین آبادی براکوه «کاخک»بود، کاخک به برکت قنات‌های متعدد پر آب و زمین‌های حاصل‌خیز و نامحدود بیش از دیگر آبادی‌ها امکان رونق و توسعه یافته و از سال ۲۰۳ه.ق بعد از شهادت و خاکسپاری «محمدبن موسی‌الکاظم (ع)» معروف به «محمد عابد» در «عقبه کاخک» مانند «سناباد نوقان» مورد توجه شیعیان واقع شده و توسعه یافته است.
رونق کشاورزی و وجاهت مذهبی کاخک موجب شد که اقشار مختلف مردم از اقصی نقاط و به‌خصوص روستاها و آبادی‌های گناباد و فردوس به کاخک روی آورند و ضمن زیارت امامزاده نسبت به مبادله کالا و تهیه اسباب و لوازم زندگی اقدام کننداین موضوع کاخک را به صورت محل پر جنب و جوش تبادل کالا و مرکز تولید و فن‌آوری درآورد به گونه‌ای که تا قبل از زلزله مهیب سال ۱۳۴۷ هر روز صبح گروه‌های بزرگ زائر و خریدار راهی کاخک می‌شدند و امامزاده را زیارت می‌کردند و از کارگاه‌های آهنگری، نجاری، کفاشی، خیاطی آهارگری و فروشگاه‌های بزرگ نیازها و کالاهای مورد نیاز خود را که بعضی پسوند «کاخکی» به همراه داشتند، تامین می‌کردند. رفت و آمدها و تقاضاهای فراوان و متنوع در کاخک ایجاب کرده بود که بناهای متعدد و متنوع عام‌المنفعه مانند مساجد، آب‌انبارها، مدارس و کاروانسراها احداث شوند و کاخک را به صورت شهری پر جنب و جوش درآورند تا اینکه در روز نهم شهریور ۱۳۴۷خورشیدی وقوع زلزله نه تنها شهر را ویران کرد بلکه بنیادهای فرهنگی را نیز به هم ریخت و با احیاء دوباره کاخک گویی شهری جدید با هنجارهای نو و متفاوت خلق شد و بسیاری از حرفه‌ها و آیین‌ها رخت بر بست و آداب جدید و معماری مدرن جایگزین خانه‌های سنتی شد اما امامزاده که با مهارت معماران و استفاده از تکنولوژی از نیستی نجات یافته بود همچنان پاسدار آداب زیارت و هنر و معماری دوران صفوی باقی ماند و باز برای مردم براکوه انگیزه زیارت ایجاد کرد. داد و ستد دوباره در کاخک رونق گرفت البته نه مثل دوران طلایی پیش از زلزله.
وجه تسمیه کاخک
در مورد وجه تسمیه کاخک نظرات گوناگونی وجود دارد . از آن جمله کسانی عقیده دارند که کاخک در ابتدا کالک (Kalak) به معنای کال کوچک (یعنی این که کاخک در محل یک کال کوچک بنا شده است) که بر اثر تبدیل «لام» به «خ» به کاخک تبدیل شده است.
بسیاری بر این باورند که کاخک در ابتدا کاخَک (Kakhak) به معنای کاخ کوچک بوده است و این پسوند «ک» در گویش فارسی به صورت «- َک» در آمده است یا اینکه پسوند «ک» به معنای دوست داشتن و نشان نسبیت و شباهت باشد .
مستندات و واقعیات مختلفی وجود دارد که کاخک در ابتدا «کاخ کی» بوده و در گویش فارسی به خاطر تلفظ ساده تر به کاخک تبدیل شده است. «کی» لقب پادشاهان یا شاهزادگان کیانی است که این نام را در بلندی و قدر از کیوان گرفته اند که بلندترین کواکب سیاره است.
در روضه الصفا در احوال کی قباد آمده ، «کی» به لغت پهلوی به معنای چنار است .
آنچه مسلم است کی خسرو در خراسان نیز حکمرانی داشته است و در شاهنامه داستان فرود و دوازده رخ به صراحت نام جاهایی آمده که دقیقاً با منطقه کاخک مطابقت دارد ، بنابراین بسیار به واقعیت نزدیک است که یکی از پادشاهان یا شاهزادگان کیانی در کاخک با توجه به شرایط ایده آل آب و هوایی و منطقه ای ، کاخ و عمارتی هرچند موقتی بنا کرده باشد.
در این زمینه وجود قبر پیران ویسه و آثار بجا مانده از دوران ساسانیان و کیانیان در غرب کاخک باعث تقویت این نظریه است.
آسیاب آبی کاخک
هنوز هم صدای پای آب در گوش آسیاب های تاریخی کاخک شنیده می شود و این آسیاب ها یکی از آثار بجا مانده از دوران قاجاریه است که تا چندی پیش به دلیل عدم مرمت؛ کارآیی خود را از دست داد و اکنون با رسیدگی لازم نقش این آسیاب ها در قلب تاریخ محفوظ است.
آسیاب های آبی کاخک یکی از میراث دوران قاجار است. این اثر تاریخی در سالهای گذشته تثبیت، استحکام بخشی و مرمت شده، البته آسیاب های این سرزمین کهن دارای قدمت دیرینه ای است و این امر باعث شده تا این آثار تاریخی در محاصره باستان شناسان باشد تا هر روز قسمتی از شگفتی های این اثر را کشف کنند.
آسیاب های آبی دستگاهی است که برای خورد کردن گندم و سایر غلات و برای درست کردن آرد ایجاد شده است و با استفاده از تکنیک سرعت آب و یا فشار آب کار می کند. در ایران تقریبا در هر شهری در قدیم آسیاب آبی وجود داشته و امروزه تقریبا چند مورد آسیاب نظیر آنچه در کاخک وجود دارد هنوز کار می کنند.
آبشار کاخک
آبشار کاخک تنها منبع اصلی انرژی چرخش “چرخ پره” است، این سازه های آبی که بیشتر در مناطق کوهستانی ساخته می شد با استفاده از شیب های تند و آب سرشار قنات ها غلات اهالی را به نحوی مطلوب به آرد تبدیل می کرده است. آبشار کاخک در کنار بقایای آسیاب ها تنها منبع اصلی انرژی چرخش “چرخ پره” بوده که در کنار مخزن استوانه ای شکل سنگی به نام تنوره قرار داشته است آب پس از ریزش از بالای تنوره به شدت از محفظه ای باریک خارج شده و به بیرون فوران می کند که در نتیجه چرخ پره را به گردش می آورد و این چرخ از طریق محوری عمودی به سنگ زیرین آسیاب منتقل می شود. بر راس محور یا تیر قطعه ای آهنی متصل است بنام تنوره که در حفره ایجاد شده در سنگ زیرین جای می گیرد و با آن درگیر یم شود به این ترتیب محور سنگ به گردش درمی آورد و غلات ریخته شده در لای سنگ ها را آرد می کند. سرعت چرخش سنگ ها با چوپشنه کم یا زیاد می شود. دول محلی است که غلات در آن ذخیره می شود که با استفاده از قطعه ای چوبی به نام دول چوپش ریزش گندم از این محفظه کنترل می شود که با استفاده از قطعه ای چوبی بنام دول چوپش ریزش گندم از این محفظه کنترل می شود تبلک وسیله چوبی دیگری است که با لرزش بر روی سنگ باعث ریزش گندم از دول بره می شود. در پایان این فعالیت غله آرد شده از طریق رخنه ایجاد شده در کنار محفظه سنگ به داخل فضای گود شده گچ اندود موسوم به پرخو می ریزد و در آنجا انبار می شوداز دیگر قطعات آسیاب ها می توان به پشنه و چوپشنه اشاره کرد که با استفاده از آنها سرعت چرخش سنگ ها کم یا زیاد می شود. آسیاب های آبی یکی از آثار ارزشمند تاریخی، معماری و گردشگری بوده و آنچه امروز به عنوان آسیاب های آبی شناخته می شود، مجموعه ای است از سازه های آبی که در گذشته به عنوان بند و آسیاب استفاده می شده است.
در حال حاضر صدای پای آب در گوش آسیاب های تاریخی کاخک شنیده می شود و این ثروت عظیم و نعمتی بزرگ تا همیشه در قلب تاریخ منطقه ثبت و محفوظ است. این اثر تاریخی به شماره ۶۴۳۲در سال ۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منطقه نمونه گردشگری پارک آبشار کاخک
یکی از منحصر به فردترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان گناباد پارک آبشار کاخک در محدوده ای به وسعت 13 هکتار است که آب کشاورزی از داخل آن عبور میکند. در داخل پارک آبنما، استخر، فضاهای نشیمنگاهی و ..ایجاد شده و ادامه این پارک به‌وسیله بلواری به طول حدود 1000 متر به ورودی شهر متصل است که در مسیر دارای حوضچه‌ها و فواره های متعدد است که به این بخش از شهر زیبایی خاصی بخشیده است. منطقه نمونه گردشگری پارک آبشار کاخک به دلیل چشم اندازهای طبیعی – تاریخی همچون ارتفاعات، باغات، هوای دلپذیر و آس های آبی و قرار گرفتن در مجاورت بقعه متبرکه امامزاده سلطان محمد عابد(ع) هرساله پذیرای خیل عظیم زائران و گردشگران است.
صنایع‌دستی و سوغاتی
چاقو دو دم، ظروف سفالی، فرش دستباف، زعفران، نان محلی، عسل، بادام، گردو و برگه میوه از جمله سوغات و صنایع‌دستی منطقه کاخک است.
انتهای پیام/
