اسماعیل خاکسار شهمیرزادی، پژوهشگر حوزه گردشگری در یادداشتی نوشت: در دهه‌های میانی قرن بیستم، اغلب برنامه‌های توسعه به‌صورت دستوری و از بالا به پایین اجرا می‌شد و سهمی برای مردم محلی در تصمیم‌گیری‌ها در نظر گرفته نمی‌شد. اما با گذر زمان روشن شد که این نوع توسعه، هرچند می‌تواند در کوتاه‌مدت زیرساخت‌هایی ایجاد کند، در بلندمدت پایدار نیست. به همین دلیل، از دهه ۱۹۸۰ به بعد، مشارکت مردم در فرآیند توسعه به ضرورتی جدی تبدیل شد. در همین بستر، الگوی گردشگری جامعه‌محور یا همان CBT شکل گرفت؛ الگویی که تأکید دارد جامعه محلی نه‌تنها ناظر، بلکه تصمیم‌گیرنده و ذی‌نفع اصلی توسعه گردشگری باشد.

گردشگری جامعه‌محور در واکنش به پیامدهای منفی گردشگری انبوه شکل گرفت. توسعه گردشگری انبوه گرچه موجب ورود تعداد زیادی گردشگر و ایجاد سود اقتصادی برای برخی سرمایه‌گذاران می‌شد، اما اغلب منابع طبیعی و فرهنگی را تخریب و منافع را از جامعه محلی دور می‌کرد. در مقابل، CBT الگویی است که در آن مردم محلی در تمامی مراحل توسعه و مدیریت گردشگری دخیل‌اند و منافع اصلی نیز در همان جامعه باقی می‌ماند. حتی کسانی که مستقیماً در فعالیت‌های گردشگری نقشی ندارند، می‌توانند از طریق اشتغال غیرمستقیم، صندوق‌های اجتماعی یا رونق اقتصادی منطقه بهره‌مند شوند. این الگو بر ساختارهای اجتماعی و نهادی محلی تکیه دارد و در عین حال، ابتکارات فردی در جامعه را نیز در بر می‌گیرد.

گردشگری جامعه‌محور فراتر از یک مدل اقتصادی، ابزاری برای ارتقای کیفیت زندگی و حفاظت از منابع است. این الگو با مشارکت جامعه محلی، زمینه‌ای فراهم می‌کند تا توسعه گردشگری متوازن و پایدار باشد؛ به‌گونه‌ای که هم منابع طبیعی و فرهنگی حفظ شوند و هم زندگی مردم بهبود یابد. در این مدل، درآمدهای حاصل از گردشگری نه به شکل سرمایه‌های خروجی، بلکه در قالب توسعه زیرساخت‌های محلی، آموزش، ایجاد شغل و ارتقای خدمات اجتماعی به جامعه بازمی‌گردد.

شهمیرزاد در استان سمنان نمونه‌ای ارزشمند برای بررسی قابلیت‌های گردشگری جامعه‌محور است. این شهر از شمال به کوه‌ها و از جنوب به کویر متصل است و این تضاد جغرافیایی به آن جذابیتی خاص بخشیده است. باغ‌های گردو، کوچه‌باغ‌های سنتی و معماری تاریخی، شهمیرزاد را به مقصدی متفاوت برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرده است. موقعیت جغرافیایی نزدیک به تهران نیز باعث شده دسترسی به این شهر آسان باشد.

با وجود این ظرفیت‌ها، گردشگری در شهمیرزاد تاکنون بیشتر به شکل خودجوش و واکنشی پیش رفته و کمتر نشانی از برنامه‌ریزی جامع و پایدار در آن دیده می‌شود. این مسئله موجب شده نقش جامعه محلی در فرآیند گردشگری چندان پررنگ نباشد. در حالی‌که اقتصاد منطقه همچنان بر پایه کشاورزی و منابع اولیه استوار است، گردشگری می‌تواند به‌عنوان مکملی توانمند برای توسعه اقتصادی شهمیرزاد عمل کند، به شرط آنکه اصول گردشگری جامعه‌محور رعایت شود.

برای تحقق گردشگری جامعه‌محور در شهمیرزاد، موانع و چالش‌های متعددی وجود دارد. نخست اینکه قدرت و ظرفیت‌های محلی به‌درستی شناسایی و به‌کار گرفته نمی‌شوند. دوم آنکه توسعه منابع انسانی در سطح جامعه کمتر مورد توجه قرار گرفته و مهارت‌های لازم برای مشارکت در گردشگری هنوز به‌طور کامل تقویت نشده است. سوم، ضعف نهادهای دولتی در مدیریت پایدار گردشگری و نبود هماهنگی مؤثر میان دستگاه‌های مسئول، مانعی جدی محسوب می‌شود. چهارم، توان حل مسئله در میان ساختارهای محلی محدود است و نهایتاً وابستگی بیش از حد به دولت و نبود اختیار کافی در جامعه، انگیزه مشارکت مردم را کاهش می‌دهد.

تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد که مشارکت واقعی مردم در گردشگری اهمیت بیشتری نسبت به بسیاری از صنایع دیگر دارد. هنگامی که مردم محلی در فرآیند تصمیم‌گیری حضور داشته باشند و منافع را لمس کنند، نه‌تنها انگیزه بیشتری برای حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی پیدا می‌کنند، بلکه سرمایه اجتماعی نیز تقویت می‌شود. این مشارکت از طریق آموزش، انتقال مهارت‌ها و حمایت دولت، بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی امکان‌پذیر خواهد بود.

شهمیرزاد با ظرفیت‌های طبیعی و فرهنگی منحصر به‌فرد، یکی از مقاصد مهم گردشگری در استان سمنان به شمار می‌آید. اما گردشگری در این منطقه همچنان بیشتر بر پایه شرایط طبیعی و واکنش به حضور گردشگران شکل گرفته است تا برنامه‌ریزی اصولی و پایدار. این روند، اگر ادامه یابد، می‌تواند منجر به بهره‌برداری ناپایدار و کاهش منافع جامعه محلی شود. در مقابل، با اجرای الگوی گردشگری جامعه‌محور، شهمیرزاد می‌تواند هم به حفاظت از منابع دست یابد و هم به توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی برسد.

مرور تجربه شهمیرزاد نشان می‌دهد که گردشگری جامعه‌محور می‌تواند راهکاری عملی برای توسعه پایدار در مناطق روستایی و نیمه‌شهری ایران باشد. این الگو موجب می‌شود منابع طبیعی و فرهنگی حفظ شود، معیشت مردم محلی بهبود یابد و سرمایه اجتماعی جامعه تقویت شود. برای تحقق این هدف، سه محور اصلی باید دنبال شود:

۱. توانمندسازی جامعه محلی از طریق آموزش و ارتقای مهارت‌ها.

۲. تمرکززدایی و واگذاری اختیار در مدیریت گردشگری به مردم محلی.

۳. ایجاد چارچوب‌های حمایتی توسط دولت، بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی.

اجرای این اصول می‌تواند شهمیرزاد را به الگویی موفق از گردشگری جامعه‌محور در ایران تبدیل کند؛ الگویی که نه‌تنها درآمد و اشتغال به همراه دارد، بلکه میراث طبیعی و فرهنگی منطقه را نیز برای نسل‌های آینده حفظ خواهد کرد.

انتهای پیام/