تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر
در کتیبه کاشی‌کاری هفت‌رنگ که در سردر حمام قرارگرفته تاریخ 1349 ه.ق ذکر شده است. اما بر اساس اسناد موجود از پرونده ثبتی بنا و همچنین پلان معماری و شواهد موجود، دوره ساخت حمام به اواخر دوره قاجار بازمی‌گردد.
در راسته‌بازار بالا به ترتیب سه حمام شامل نخست، نجفی و ناسار قرار گرفته است. حمام تاریخی نخست در ابتدای بازار بالا و قبل از دو حمام دیگر در راسته‌بازار قرار دارد که به همین دلیل به حمام نخست معروف شده است.
نوع مالکیت اثر
مالک اصلی حمام بنا بر نوشته بر روی کتیبه کاشی سردر ورودی به سال 1349 ه.ق ابوالقاسم سلمانی بوده است که از سوی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان خریداری و تملک شده است.
مشخصات فنی و ویژگی‌های معماری حمام نخست
در حال حاضر سه سردر ورودی برای حمام نخست موجود است که دوتای آن‌ها در کنار سردر بازار و یکی در امتداد دیوار مخروبه خیابان شهدا قرار گرفته است. سردر اول که دارای کتیبه کاشی‌کاری است در ورودی بازار قرار گرفته اما با توجه به تغییراتی که در سقف و سردر بازار رخ داده و ستونی که مقابل آن قرار گرفته، سردر دوم با فاصله کمی از آن احداث شده است. سردر آجری که در امتداد خیابان شهدا قرار گرفته است دسترسی به فضاهای بخش شرقی حمام را تأمین می‌کرده است. دیوار جداکننده فضای بام و خیابان در حال حاضر مخروبه است.
در بام حمام که حدود 70 سانتیمتر بالاتر از سطح خیابان قرارگرفته، سقف طاق‌ها با گل‌جام‌ها و ورودی به فضای زیرزمین مشاهده می‌شود. در جریان مرمت‌های اخیر علاوه بر مرمت گل‌جام‌ها، غوره‌کشی بام نیز انجام شده است. علاوه بر ورودی اصلی حمام که در ضلع غربی و سردر بازار قرار گرفته، دو ورودی دیگر در شرق بنا وجود دارد. ورودی از سمت خیابان شهدا به‌صورت راهرویی است که دسترسی به ضلع شرقی را فراهم می‌سازد و یک ورودی در بخش جنوب شرقی که ارتباط با اتاق تون را فراهم می‌کند.
فضای اصلی حمام در زیرزمین حدود 3 متر پایین‌تر از تراز خیابان قرار گرفته است. مهم‌ترین فضاهای حمام شامل سربینه، میان‌در، گرمخانه، خزانه و تون است.
ارتباطات داخلی بنا بر اساس الگوهای تاریخی حمام‌های ایرانی است. به این صورت که پس از فضای ورودی، در ورودی اصلی و بخش شمال غربی وارد سربینه شده که به‌عنوان رختکن عمل می‌کرده است. پس از سربینه فضای میان در به‌عنوان رابط بینه و گرمخانه قرار گرفته که با دالانی مانع از خروج سریع هوای گرم گرمخانه به سربینه می‌شود. خزینه‌ها ارتباط مستقیم با گرمخانه دارند. هرچند در حال حاضر خزینه جنوب شرقی گرمخانه دریچه‌ای با پله برای دسترسی دارد اما ارتباط خزینه شرقی با گرمخانه مسدود شده است.
در وضعیت موجود مجموعه در گوشه شمال شرقی گرمخانه بازشویی قرار دارد که ارتباط بین گرمخانه و فضای دوش را برقرار می‌کند. هرچند بر اساس مستندات پرونده ثبتی مجموعه، در صورتی که این قسمت در گذشته به حمام اختصاصی و مجزایی تعلق داشته، این ارتباط مسدود بوده است.
ورودی بخش شمال شرقی از خیابان شهدا، ارتباط با فضای هشتی را برقرار می‌کند. بازشوی کوچکی نیز در گوشه شمال غربی اتاق، اتصال با فضای دوش را برقرار می‌کرده است. در بخش جنوب شرقی اتاق هشتی بازشویی تعبیه‌شده که دسترسی به فضای تون خانه را فراهم می‌سازد. با توجه به اینکه تون خانه خود به‌تنهایی دارای یک راه‌پله ورودی و دسترسی مجزا از فضای بیرونی حمام است، احتمالا این بازشو در جریان مداخلات گشوده شده است.
تزیینات کاشی‌کاری به‌کار رفته در حمام نخست، شامل تزیینات سردر ورودی آن در راسته‌بازار و نیز در کاشی‌کاری ازاره‌ها و سکوهای فضای سربینه است. کاشی‌کاری سردر قدیمی بنا، در ورودی راسته‌بازار قرار گرفته است.
کاشی‌کاری سردر، با تکنیک هفت‌رنگ و با نقوش ختایی، ورودی حمام را تعریف کرده‌اند. بر روی این کاشی‌های مربع شکل طرح‌های رنگارنگی نقش بسته که از کنار هم قرار گرفتن آن‌ها مجموعه زیبایی از نقش و نگارها پدید می‌آید.
کاشی‌کاری در ازاره‌های سربینه، به‌صورت واگیره دار و با نقوش تکی به‌کار رفته‌اند. به‌احتمال زیاد لعاب این کاشی‌ها لاجورد بوده که در حال حاضر دچار فرسودگی شده‌اند. کادربندی کاشی‌ها دارای نقوش هندسی و در بخش‌های میانی نقوش گیاهی به‌کار رفته‌اند. از مهم‌ترین ویژگی‌های نقوش در حمام‌ها، استفاده فراوان از نقوش طبیعی به‌خصوص گیاهی است. ایرانیان از زمان‌های بسیار دور به گیاهان، گل، درختان و همچنین طرح‌های اسلیمی شکل ویژه داده و با استفاده از مصالح مطلوب آن‌ها را در حمام‌ها به‌کار برده‌اند. بنابراین تزیینات گل‌وبوته در کاشی‌کاری از مهم‌ترین نقوش مطرح شده در حمام‌ها است.
مصالح به‌کار گرفته‌شده در دیوارها نیز شفته آهکی همراه با سنگ بوده که در سالیان بعد الحاقاتی از قبیل کاشی سفید به ازاره‌های آن‌ها اضافه شده است. از خشت در احداث گنبدها و عناصر باربر که با اندودهای عایق پوشیده شده‌اند، استفاده شده است.
ویژگی‌های خاص اثر
از ویژگی‌های این اثر می‌توان به وجود تمامی مشخصه‌های حمام‌های سنتی ایرانی از قبیل رختکن، گرمخانه، خزینه، تون (گلخن) و عناصر معماری شامل هشتی، گنبدها و طاق‌های زیبا، استفاده از مصالح بوم‌آور در ساخت حمام از قبیل خشت خام و ملات شفته آهک و وجود دو بخش عمومی و خصوصی در حمام با ورودی مجزا برای استفاده زندانیان در گذشته با حفظ ملاحظات امنیتی که این قابلیت حمام با بستن ورودی بخش خصوصی در دهه‌های اخیر تخریب شده است، اشاره کرد.
* گزارش از حسین کوکبی، پژوهشگر مواریث تاریخی، طبیعی و معنوی اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان سرخه
انتهای پیام/
