این دژ تاریخی در بخش شمال غربی دشت اسفراین، دریکی از دره‌های باریک جبهۀ جنوبی کوه سالوک به نام دره زاری قرار دارد. قلعه بر روی یک برون‌زد صخره‌ای بسیار مرتفع و غیرقابل نفوذ در ۴ کیلومتری شمال روستای زاری از توابع دهستان دامن‌کوه شهرستان اسفراین واقع شده است. این بخش از ارتفاعات در پهنۀ منطقۀ حفاظت‌شدۀ سالوک قرار دارد و ازنظر حیات‌وحش و رویش گیاهی پوشش مناسبی دارد و زیستگاه پرندگان و حیوانات بسیاری همچون آهو، قوچ و میش است. همچنین گونه‌های مختلف گیاهان، درختان و درختچه‌ها مانند ارس، سرو کوهی، زرک/ قره‌میغ، آلوچه وحشی، ریخوک، زالزالک، نسترن وحشی، افرا، کرکو، گز، انجیر و گردو در دره‌ها و ارتفاعات منطقه یافت می‌شود.
درون قلعه مجموعه‌ای از ساختمان‌های فروریخته و درهم‌شکسته است، ولی با توجه به وسعت بیش از یک هکتاری مجموعه (۱۲هزار و ۶۰۰ مترمربع) منطقاً می‌توان تصور کرد که در آن دست‌کم ۵۰ اتاق کوچک، انباری و مخزن آب وجود داشته است.
احتمالاً محل اقامت فرمانده قلعه در مرتفع‌ترین بخش صخره، در منتهی‌الیه شرقی قلعه قرار داشت و برج‌ها و استحکامات بخش غربی برای سکونت نگهبانان و سایر افراد پادگان استفاده می‌شد و در بخش‌های میانی اتاق‌های کوچک متحدالشکل و نیز چند مخزن نگهداری مایعات وجود دارد که می‌توانسته‌اند در آن آب، شراب، عسل یا اقلام مشابه را ذخیره کنند.
در پای دیواره جنوبی صخره و در دره‌های باریک و عمیق رودی جریان دارد که بی‌تردید شبکه آب قلعه به آن وابسته بوده و منبع اصلی تأمین آب ساکنین قلمداد می‌شده و آب‌انبارها را با آب آن پر می‌کرده‌اند. قلعه ازنظر معماری با ترکیب دیوار سنگ‌چین و ملاط ساروج، آجر و تراش صخره‌ها ساخته‌شده و نقشه آن کاملاً از وضعی پستی‌وبلندی و شیب صخره پیروی می‌کند.
در این قلعه از رخساره‌های طبیعی و محیط فیزیکی به کامل‌ترین و صورت و بهترین مزیت استراتژیکی بهره‌گیری شده، به‌نحوی‌که بی‌درنگ احساس قدرت و صلابت را به انسان القاء می‌کند. تنها یک نقطه ضعیف در ساختار طبیعی قلعه در برابر حملات دشمن وجود دارد و آن در صخره‌های شیب‌دار شمالی است که امروزه باوجود ریزش و تخریب استحکامات روی شیب آن بازهم به‌راحتی دست‌یافتنی نیست و اگر باروبندی شود کسی را یارای درنوردیدن آن نیست. با وجود این اگر هم‌زمانی قلعه به مدد تجهیزات نظامی همچون منجنیق، دژ کوب و سنگ‌اندازهای مهیب (که مغولان پیوسته از آن بهره می‌بردند) تسخیرشده باشد، باید از همین دامنه شمالی بوده باشد.
مجموعه استحکامات، فضاهای مسکونی و انباری قلعه بر روی شیبی در امتداد شرق به غرب ساخته‌شده‌اند، در پایین‌ترین بخش شیب، در منتهی‌الیه غربی یک فضای مستطیل شکل به طول ۱۷ متر و عرض ۷ متر وجود دارد که با چهار برج مستحکم در دیواره غربی پشتیبانی می‌شود و باوجودی اینکه دیوار بنادر بخش غربی ۲۱۰ سانتی‌متر ضخامت دارد، ولی به دلیل قرار داشتن درشیب، برج‌های نگه‌دارنده به آن اضافه‌شده است.
این برج‌ها که اکنون ۵ متر از ارتفاع آن‌ها سالم باقی‌مانده، توپر هستند و با توجه به باریک شدن آن‌ها در قسمت فوقانی فضای داخلی و مورداستفاده نداشته و فقط به دلایل زیبایی‌شناختی با این شکل ساخته‌شده‌اند، دیواره‌های شمالی و جنوبی این فضا با توجه به اینکه عمود بر شیب ساخته‌شده، ضخامت کمتری دارند و دیواره شرقی آن در صخره تراشیده شده است، این بخش از قلعه به‌واقع برجسته‌ترین و سالم‌ترین بخش باقی‌مانده در مجموعه است و به‌غیراز یک گودال بزرگ حفاری قاچاق و تخریب بدنه یکی از برج‌ها به دست حفاران قاچاق آسیب جدی به آن وارد نشده است.
صعلوک کلمه‌ای عربی به‌معنای دزد است و در بوستان سعدی به معنی درویش هم آمده است. برهان قاطع سالوک را دزد و راهزن می‌داند ولی باید فارسی صعلوک باشد که درویشان و تهی‌دستان عرب را بدان نام خوانند و گروهی از فقرای عرب بودند که راهزنی می‌کردند و می‌گفتند ما حق خویش از قبل عطایای مسلمین برگیریم و هرچه راهزنی می‌کردند می‌گفتند سلطان را خبر کنید که فلان مبلغ‌ها را صعلوکان گرفته‌اند. المنجد گوید: «صعالیک العرب لصوصهم و فقرائهم» و ازقضا سالوک نیز به همین معنی است و چنانکه صاحب برهان پنداشته دزد و خونی و رهزن نیستند بلکه فقرایی بودند که گرد هم آمده و به نام اخذ حق خود از بیت‌المال احیاناً به راهزنی و طغیان مشغول می‌شدند.
قلعه صعلوک نمونۀ برجسته‌ای از معماری نظامی است که موضع استراتژیک آن و استفادۀ ماهرانه از منابع طبیعی، علیرغم موقعیت دشوار و صعب‌الوصولش، آن را از داشتن مواد و ذخایر غذایی و آب مطمئن می‌ساخت و به‌این‌ترتیب می‌توانست ماه‌ها و حتی سال‌ها در برابر محاصرۀ طولانی دشمن مقاومت کند.
این بنای تاریخی در اصل به‌عنوان مکان نیایشی (آتشکده/آرامگاه) عملکرد داشته است که به دلایلی جایگاه خود را در بین مردم محلی ازدست‌داده و به فراموشی سپرده شده است. پس‌ازاین بنا مورد بی‌توجهی واقع‌شده و از گزند آسیب‌های روزگار در امان نمانده و به‌شدت تخریب شده است.
بنای تاریخی قلعه صعلوک با شماره ۲۹۴۳۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
انتهای پیام/
