حمام‌ها با کاربری نظافت و پاکیزگی ریشه در تاریخ کهن این مرز و بوم دارند و یکی از مشخصه‌های ایرانی و از افتخارات مردم این سرزمین هستند که بعد از اسلام به دلایل مذهبی به آن‌ها توجه جدی‌تری شده است. حمام‌ها در قدیم علاوه بر ارائه خدمات بهداشتی و نظافتی از لحاظ ارتباطات اجتماعی اهمیت بسیاری داشته‌اند. دیدارهای هفتگی و بسیاری از مراسمات مربوط به عروسی با فضای حمام آمیخته شده بود. علاوه بر موارد از نظر معماری، ساخت و تزئین بنا، جلوه‌گاه هنرهای سنتی ایرانی بوده است.
در شهرستان املش حمام‌های باارزشی وجود دارند که هر کدام از آن‌ها در گذشته مجموعه‌ای از مردم روستاها را پوشش می‌دادند که از آن‌ها می‌توان به حمام پیش‌بیجار، اشکرمیدان، رمشایه، علی‌آباد و کهنه‌گویه اشاره کرد. حمام روستای کهنه‌گویه یکی از حمام‌های عمومی دوران قاجار می‌باشد که از لحاظ ابعاد و اندازه با حمام قدیمی روستای اشکرمیدان قابل مقایسه بوده و از لحاظ معماری و سبک ساخت دارای تمام ویژگی‌های حمام‌های شمال کشور است. این بنا با شماره ۱۰۶۰۷ در تاریخ ۲ آبان‌ماه ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
از نظر موقعیت مکانی حمام قدیمی روستای کهنه‌گویه در شهرستان املش، بخش رانکوه و در جنوب روستای کهنه‌گویه که مشرف بر جاده خاکی می‌باشد قرار دارد. این روستا با روستاهایی چون آسیابسران، سوخته‌کیش و رمشایه همجوار است. برای دسترسی به حمام این روستا، باید از جاده کمربندی املش به رحیم‌آباد بعد از عبور از پل کهنه‌گویه در سمت راست وارد کوچه خاکی باریکی شد که از دور بدنه سنگی حمام به همراه ریشه‌های درخت انجیر نمایان است. این بنا در موقعیت جغرافیایی ۳۷ درجه ۰۳ دقیقه و ۷/۳۰ ثانیه عرض شمالی و در ۵۰ درجه ۱۴ دقیقه و ۷/۵۲ ثانیه طول شرقی و در ارتفاع ۵۸ متری نسبت به سطح دریا واقع شده است.
این حمام تنها یک ورودی داشته و ورود به آن از طریق سربینه میسر بوده که امروزه به دلیل بالا بودن حجم تخریب‌ها، این بخش قابل رویت نیست و تنها از روی شواهد می‌توان دریافت که احتمالا دری چوبی برای ورود افراد به سربینه وجود داشته است.
حمام کهنه‌گویه تنها دارای یک سربینه (رختکن) بود و امروزه تنها بخش کوچکی از دیواره سنگی آن باقی مانده است. با توجه به سبک معماری حمام‌ها در استان گیلان می‌توان نتیجه گرفت که سربینه این حمام باید دارای سقف چوبی به صورت شیبدار و با پوشش سفال بوده باشد. این امر موجب شده در اکثر حمام‌های شمال کشور بعد از متروکه شدن در اثر عوام جوی اولین نقطه آسیب‌پذیر سربینه حمام‌ها باشد که به مرور زمان کاملا از بین رفته‌اند. سربینه این حمام احتمالا به صورت چهارضعلی با دیوارهای سنگی (سنگ رودخانه‌ای) و سکوهایی در اطراف برای نشستن و حفره‌هایی کوچک در زیر سکوها برای قرار دادن کفش‌ها و لباس‌ها بوده است. احتمالا در وسط سربینه مانند سایر حمام‌ها، حوضی به شکل مستطیل جهت شستن پاها وجود داشته است که امروزه با توجه به بالا بودن حجم مصالح آوار شده در کف سربینه امکان مشاهده آن وجود ندارد.
فضای میاندر که بین سربینه و گرمخانه قرار دارد دارای ورودی کوتاه و کم عرضی بوده که بعد از ورود به آن به صورت یک هشتی کوچک در یک طرف سرویس بهداشتی مشاهده می‌گردد و در سوی دیگر در انتهای راهرو، اتاقی برای تنظیف وجود دارد که با دری چوبی ارتباط آن با گرمخانه قطع می‌گردد. پوشش سقف فضای تقسیم، سرویس بهداشتی و تنظیف به صورت چشمه تاق‌هایی کوچک با نورگیرهایی سقفی می‌باشد.
گرمخانه حمام کهنه‌گویه با دارا بودنه سه خزینه بزرگترین بخش این حمام است. خزینه‌ای که در وسط قرار دارد نسبت به دو خزینه مجاور بزرگتر بوده و محل قرارگیری دیگ مسی در کف آن نشان می‌دهد که این خزینه باید برای آب گرم بوده باشد. از دو خزینه مجاور یکی برای آب سرد و دیگری برای آب ولرم استفاده می‌شد. کف گرمخانه احتمالا باید دارای سیستم گربه‌رو باشد اما به دلیل سالم بودنه تمامی نقاط کف گرمخانه از داخل قابل مشاهده نبود. کف‌سازی گرمخانه به صورت موزائیک اجرا شده و با اعمال شیب‌بندی در کف، مسیرهایی برای حرکت آب تعبیه شده است. پوشش سقف در قسمت گرمخانه به صورت گنبدی می‌باشد که گنبد وسطی از مابقی گنبدها ارتفاع بلندتری دارد. این گبندها به صورت دورچین و با آجر احداث شده‌اند و در وسط آن‌ها نورگیرهای سقفی (هورنو) عمل روشنایی را انجام می‌دهند. اندود داخلی گنبدها و جرزهای داخلی حمام با ساروج بوده و از تاقچه‌های موجود در داخل جرزها و کنج‌ها برای قرار دادن چراغ‌های روشنایی استفاده می‌شد. بر روی دیوار گرمخانه در قسمت جنوب شرقی بنا کتیبه‌ای سنگی قرار داشت که در سال‌های قبل به سرقت رفته و تنها عکسی از آن در پرونده ثبتی بنا موجود می‌باشد. گفته شده که سنگ این کتیبه را آقای شیخ ربانی املشی از قم به صورت حکاکی شده آورده و در متن این کتیبه به مالک بنا اشاره می‌کند و از یوسف معمار به سال ۱۳۲۳ یاد شده است.
فضای تون (آتش‌خانه) حمام باید در قسمت پشت خزینه آب گرم در خارج از حمام باشد که به دلیل آسیب‌های فراوان از بین رفته است. برای تأمین آب حمام از نهر آبی از رودخانه کیارود استفاده می‌کردند که کاملا بر حمام سوار می‌شد و به وسیله تنبوشه‌های سفالی وارد خزینه‌ها می‌گردید. برای دفع فاضلاب نیز تمامی خزینه‌ها سوراخی داشتند که از طریق آن‌ها کل آب خزینه‌ها قابل تخلیه بوده و شیب‌بندی کف گرمخانه حمام را به گونه‌ای انجام داده بودند که به صورت باریکه‌های نهر مانند تمام آب به چاهی جذبی در خارج از حمام منتقل می‌شده است.
این بنا مانند بنای تی‌تی کاروانسرا در سیاهکل دیواره‌های آن به دلیل نزدیکی به رودخانه با سنگ رودخانه‌ای چیده شده و برای پوشش سقف به میزان چند ردیف آجر بر روی دیوارهای سنگی چیده شده و سپس گنبد و تاق اجرا شده است.
مردم محلی که در گذشته از این بنا استفاده کرده‌اند به یاد دارند که این بنا هر روز باز بود و صبح تا عصر برای بانوان و در ادامه شب‌ها برای آقایان بوده است. حمامی زن و مرد آن فرق داشته و در ازای دریافت مبلغی اجازه ورود می‌دادند. این حمام هم زمکان با حمام‌های رمشایه، علی‌آباد و اشکرمیدان فعالیت داشت. بانوانی که از مسیر طولانی‌تر و با تعداد فرزندان بیشتر به این حمام می‌آمدند ناهار خود را نیز به همراه داشتند.
* گزارش از طاهره تراضی، پژوهشگر و کارشناس ارشد مرمت بناهای تاریخی
انتهای پیام/
