میراث آریا: مسجد جامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است. سبک معماری این بنا، به شیوه معماری آذری است.
صنیع‌الدوله در کتاب «مرآت البلدان» در این باره می‌نویسد: «در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ایشان فرمودند که از کوفه تا بخارا ۱۰۰۱ مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد کنونی این شهر را ساختند، ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود. پس‌ازآن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند، مانند گنبد باختری و شبستان شمالی را با مار خواجه وند را خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغون‌خان بنا نمود و چون خرابی به وجود آمده بود، در زمان فتحعلی شاه، ذوالفقار خان به تجدید آن پرداخت. مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا کرده است.»
ایوان و مناره و هر قسمتی از مسجد می‌تواند ساخت یک دوران خاص باشد، اما شکل و شمایل کلی این مسجد را مربوط به عصر سلجوقی می‌دانند. این مسجد، صحنی مستطیل شکل دارد. طاق‌های ضربی شبستان شمالی بر روی ۱۶ ستون مدور و قطور قرار گرفته است، این مسجد شبستان شرقی و جنوبی نیز دارد، اما مهم‌ترین شبستانش، موسوم به شبستان زمستانی به سبک خراسانی ساخته شده و در ضلع جنوبی مسجد قرار گرفته است. از آنجا که این شبستان، طاق‌های کم‌خیز دارد، آن را با طاق‌های مسجد تاریخانه مشابه می‌دانند.
شاید بتوان مهم‌ترین بخش مسجد جامع سمنان را منار سلجوقیان آن دانست. این مناره بیش از ۳۱ متر ارتفاع دارد و تزئیناتی آجری دارد. در انتهای این مناره سلجوقی یعنی زیر تاج مناره مسجد جامع سمنان، کاشی‌های فیروزه‌ای کار شده و زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
و اما ایوان مسجد جامع سمنان! این مسجد یک ایوان بسیار بلند با ارتفاع بیش از ۲۱ متر دارد، ایوانی که ساختش به دوران شاهرخ تیموری بازمی‌گردد و در قسمت بالایی بدنه‌اش یک کتیبه کاشی‌کاری شده وجود دارد.
تزئینات منار به سه دسته تقسیم می‌شود: کتیبه آجری، تزئینات آجری، تزئینات معقلی. منار مسجد جامع سمنان دارای دو کتیبه بسیار مهم به خط کوفی معقد یا برگ‌دار (گره‌دار) است. در هر دو کتیبه که یکی مشتمل بر آیات قرآن و یکی حاوی نام بانی بنا است. کتیبه فوقانی که بافاصله یک نوار تزئینی در گلویی منار قرار دارد آیه ۳۲ سوره فصلت (سجده) را در خود جای داده است.
کاربرد آجر و نقش آن در تزئینات پیکر خارجی را به‌وضوح می‌توان در منار مسجد جامع سمنان مشاهده کرد. این منار همانند منارهای قرن پنجم و ششم هجری بخصوص در مناطق خراسان و قومس و اصفهان دارای بخش‌های متعدد با تزئینات متفاوت است و نقوش هندسی، زیگزاگ‌ها و صلیب‌ها با ریزه‌کاری‌های جالب و چشمگیر با پس و پیش گذاشتن آجرها القا شده است که از نظر زیبایی در نهایت اعتبار است و تناسبی که بین این بخش‌ها از نظر تزئینات و طول آن‌ها در نظر گرفته شده حاکی از آشنایی کامل هنرمندان به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب است و همین ذوق و دقت است که منار سمنان را به‌صورت یکی از زیباترین آثار معماری قرن پنجم درآورده است. نمای قسمت تحتانی منار تا ارتفاع هفت متری در زیربنای مجاور پنهان است و از نمای خارجی و تزئینات آن چیزی به چشم نمی‌خورد.
در نفیس شمالی که مسجد را به خیابان امام خمینی و بازار شیخ علاءالدوله مربوط می‌سازد و دارای کنده‌کاری بسیار زیبایی است، در کنار این شبستان قرار دارد. در ورودی جنوب شرقی که در گوشه مسجد قرار دارد به‌وسیله راهروی کوچکی به هشتی بزرگی متصل می‌شود که دارای وضوخانه و توالت است.
باید متذکر شد که از موقعیت محلی که مسجد جامع در آن مکان احداث‌شده است به‌خوبی به اهمیت این اثر پی می‌بریم، زیرا مسجد سمنان در مرکز شهر قرار گرفته و تقریباً راه اکثر محله‌های سمنان به این مسجد ختم شده و مراکز دیگری از جمله بازار و حمام حضرت و … در اطراف این مجموعه قرار گرفته‌اند. پس می‌توانیم نتیجه بگیریم که مسجد جامع سمنان در زمان‌های قدیم مرکز استقرار دینی شهری است که به دلیل مراجعه مستمر همه قشرهای مردم شهر و به دلیل خلوصی که می‌تواند بالقوه داشته باشد، نقطه پخش هرگونه آگاهی نسبت به شرایط عمومی شهروندان و نحوه زندگی و نظام اداری آنان محسوب می‌شود.
به‌طور خلاصه باید بگوییم که ساختمان و منار مسجد جامع سمنان آن‌طور که مشخص است از قدمت زیادی برخوردار است و بعضی از مؤلفین حتی زمان ساختمان آن را به قبل از اسلام و یا قرون نخستین اسلامی می‌رسانند ولی باید بگوییم که به احتمال زیاد از زمان حکومت سلاطین سلجوقی و قریب به یقین در زمان حکمرانی سلطان سنجر پیکره و قالب اصلی مسجد ریخته شده و در قرون بعد به‌ویژه در زمان حکومت‌های تیموریان و صفویه و قاجاریه ملحقات و اجزای جدیدی به آن اضافه شده و یا بعضی از قسمت‌های مسجد مورد مرمت قرار گرفته است.
مسجد جامع سمنان معماری منحصربه‌فردی دارد و هر ساله گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند. با توجه به قدمت مسجد، به‌عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسید. این مسجد از اولین بناهای تاریخی محسوب می‌شود که در آن هنر معماری ایرانی را به کار برده‌اند.
مسجد جامع سمنان در سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
گزارش از جواد طیبی
انتهای پیام/
نظر شما