میراث فرهنگی به‌عنوان حافظه تاریخی بشر و نماد هویت‌های تمدنی، شامل آثار ملموس مانند معماری، بافت‌های تاریخی، موزه‌ها و اشیاء باستانی و جلوه‌های ناملموس فرهنگی همچون زبان، آیین‌ها و سنت‌های شفاهی است. حفظ این میراث، فراتر از منافع ملی، ضرورتی جهانی است که پیوندی میان گذشته، حال و آینده ایجاد می‌کند و همبستگی انسانی را تقویت می‌نماید.

با این حال، در دوران جنگ و منازعات مسلحانه، میراث فرهنگی اغلب قربانی تخریب‌های ناخواسته یا هدفمند می‌شود. این تخریب‌های عمدی که با هدف زدودن هویت فرهنگی و حافظه جمعی ملت‌ها صورت می‌گیرد، در حقوق بین‌الملل به «فرهنگ‌زدایی» (Cultural Cleansing) شناخته می‌شود. نمونه‌هایی چون نابودی شهر تاریخی پالمیرا، بمباران کتابخانه ملی سارایوو و تخریب بوداهای بامیان، نشان‌دهنده ابعاد مادی، هویتی و ژئوپولیتیک این تهدیدات است.

در این بستر، نقش سازمان‌های بین‌المللی با کارکردهای حقوقی، فنی، آموزشی و دیپلماتیک بسیار حیاتی است. گسترش منازعات موجب شده حفاظت از میراث فرهنگی به چالشی کلان برای جامعه جهانی تبدیل شود و این نهادها به‌عنوان بازیگران فراملی و بی‌طرف، مسئولیت حفاظت، بازسازی و حمایت حقوقی از میراث فرهنگی را بر عهده گیرند. تجربیات اخیر در مناطق بحران‌زده، اهمیت این نقش‌ها را به‌وضوح نمایان ساخته است.

این مطالعه با رویکردی تخصصی به بررسی نقش نهادهای بین‌المللی در حفاظت از میراث فرهنگی در دوران جنگ می‌پردازد؛ نقشی که از تدوین قواعد بین‌المللی و ثبت آسیب‌ها تا آموزش نیروهای نظامی، پیگرد قضایی عاملان تخریب و مشارکت در بازسازی فرهنگی گسترده است. در عصری که تنش‌های نظامی به حوزه‌های فرهنگی نیز نفوذ کرده‌اند، حفاظت از میراث فرهنگی به موضوعی فراتر از حوزه باستان‌شناسی و فرهنگی تبدیل شده و به مسئله‌ای امنیتی، سیاسی و انسانی بدل گردیده است.

 مراکز و نهادهای فرهنگی بین‌المللی مدیریت بحران و میراث فرهنگی

- یونسکو[1] (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد)

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) با هدف ارتقای صلح، توسعه پایدار و گفت‌وگوی بین‌فرهنگی، نقشی محوری در حفاظت از میراث فرهنگی ایفا می‌کند. این سازمان، تدوین‌کننده و ناظر اجرای کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه و پروتکل‌های الحاقی آن است؛ اسنادی که بر الزام کشورها به حفاظت از دارایی‌های فرهنگی، به‌ویژه در زمان مخاصمات مسلحانه، تأکید دارند.

یونسکو در پاسخ به بحران‌های فرهنگی، اقدامات متعددی از جمله شناسایی و ثبت میراث‌های در خطر، اعزام تیم‌های ارزیابی، بازسازی آثار آسیب‌دیده (مانند پروژه بازسازی مسجد النوری در موصل)، و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مستندسازی دیجیتال را در دستور کار دارد.

از منظر حقوقی، آموزشی و فنی، یونسکو نهاد پیشگام در مدیریت بحران‌های فرهنگی است و تلاش می‌کند با افزایش آگاهی جهانی و حمایت از اقدامات پیشگیرانه، از نابودی میراث فرهنگی جلوگیری کند.

- کمیته بین‌المللی سپرآبی[2]

   در سال ۱۹۹۶، سازمان‌های ایکا، ایکوم و ایفلا با همکاری ایکوموس، کمیته بین‌المللی سپر آبی (ICBS) را تأسیس نمودند. این کمیته همکاری تنگاتنگی با یونسکو و ایکروم در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی دارد.

تمامی این سازمان‌ها در حوزه حفاظت، نگهداری و برنامه‌ریزی برای شرایط اضطراری و بحران فعالیت می‌کنند و مأموریت اصلی آن‌ها عبارت است از: حفاظت از آثار فرهنگی در مواجهه با حوادث ناشی از درگیری‌های نظامی، جمع‌آوری و انتشار اطلاعات و تسهیم تجربیات در موقعیت‌های اضطراری.

این چهار نهاد با همکاری یکدیگر به منظور افزایش اقتدار و اثربخشی در مقابله با پیامدهای ناگوار جنگ‌ها و بلایای طبیعی تلاش می‌کنند و این موضوعات را در سطح بین‌المللی پیگیری می‌نمایند.

- ایکوموس[3] (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی)

   شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی، معروف به ایکوموس (ICOMOS)، در سال ۱۹۶۵ در ورشو تأسیس شد. این شورا به‌عنوان یک نهاد غیر دولتی بین‌المللی، مهم‌ترین مرجع تخصصی در حوزه حفاظت از بناها و محوطه‌های تاریخی به شمار می‌رود.

ایکوموس شامل چندین کمیته علمی تخصصی است که هر یک در زمینه‌های مختلفی همچون جهانگردی فرهنگی، باغ‌ها و محوطه‌های تاریخی، مرمت سنگ و چوب، شهرهای تاریخی، معماری خشتی و میراث فرهنگی زیر آب فعالیت می‌کنند.

وظیفه اصلی این کمیته‌ها تدوین رهنمودها و منشورهای بین‌المللی در حوزه‌های حفاظت، پژوهش، مرمت و معرفی میراث فرهنگی غیرمنقول است که بر پایه آخرین دستاوردهای علمی و پژوهشی شکل می‌گیرد.

ایده تأسیس ایکوموس ریشه در کنفرانس بین‌المللی رم در سال ۱۹۳۰ دارد و در اجلاس ۱۹۳۱ آتن توسعه یافت، تا نهایتاً در سال‌های بعد به سازمانی جهانی و نظام‌مند تبدیل شود که با اتکا به کمیته‌های ملی در سراسر جهان فعالیت می‌کند.

- ایکوم[4] (شورای بین‌المللی موزه‌ها)

  سازمان بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) نماد جهانی موزه‌داری است که پس از جنگ جهانی دوم و در سال ۱۹۶۴، به پیشنهاد چانسی جی. هاملین[5]، شهروند آمریکایی، و همزمان با تأسیس یونسکو بنیان‌گذاری شد. مرکز این سازمان در پاریس قرار دارد و امروزه اکثر کشورهای جهان دارای کمیته‌های ملی ایکام هستند. ایکام، بر اساس ماده یک اساسنامه خود، سازمانی غیر دولتی متشکل از موزه‌ها و کارکنان حرفه‌ای این حوزه است که با هدف ترویج منافع موزه‌شناسی و رشته‌های مرتبط شکل گرفته است.

اهداف اصلی ایکام، مندرج در ماده ۳ اساسنامه، عبارتند از:

تشویق و حمایت از ایجاد، توسعه و اداره‌ی حرفه‌ای تمامی انوع موزه‌ها.

تعالی بخشیدن به امر شناخت و مهم طبیعت، کارکرد و نقش موزه‌ها در خدمت به جامعه و توسعه‌ی آن.

سازماندهی همکاری و مشاوره‌های دو طرفه بین موزه‌ها و نیز بین کارکنان حرفه‌ای موزه‌ها در کشورهای مختلف.

دفاع، حمایت و پیشبرد منافع کارکنان حرفه‌ای موزه‌ها از هر نوع.

پیش‌برد و اشاعه‌ی دانش در موضوع موزه‌شناسی و دیگر رشته‌های مرتبط با مدیریت و اداره‌ی موزه‌ها

این سازمان با تمرکز بر ارتقاء استانداردهای حرفه‌ای، نقشی کلیدی در حفظ و گسترش میراث فرهنگی جهان ایفا می‌کند.

- ایکروم[6] (مرکز مطالعه، حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی)

مرکز بین‌المللی مطالعه و مرمت آثار تاریخی-فرهنگی (ایکروم) سازمانی جهانی است که پروژه‌ها و سیاست‌های آن پس از بررسی و تصویب در شورای اجرایی واقع در ایتالیا، به اجرا درمی‌آید. هدف اصلی این مرکز، حفاظت از میراث فرهنگی جهان از طریق آموزش، اطلاع‌رسانی، پژوهش، همکاری و برنامه‌های حمایتی است و همچنین ارتقای آگاهی عمومی نسبت به اهمیت و حساسیت مواریث فرهنگی را دنبال می‌کند.

ماموریت ایکروم، مبتنی بر اصولی است که پیش از تأسیس آن تدوین و در نوامبر ۲۰۰۵ بازنگری شده‌اند. فعالیت‌های این سازمان بر پنج اصل کلیدی استوار است:

جمع‌آوری، مطالعه و سازمان‌دهی اطلاعات علمی، فنی و اخلاقی مرتبط با حفاظت و مرمت اموال فرهنگی؛

هماهنگی، تحریک و حمایت از تحقیقات در این حوزه با بهره‌گیری از هیئت‌های کارشناسی، ابزارهای مدیریتی، نشست‌های بین‌المللی، انتشارات و تبادل کارشناسان؛

مشاوره و ارائه توصیه‌های کلی و تخصصی در زمینه مرمت و حفاظت از مواریث فرهنگی؛

توسعه و ارتقای آموزش‌های مرتبط با حفاظت و مرمت اموال فرهنگی و بهبود استانداردها و روش‌های اجرایی؛

تشویق ابتکاراتی که به درک بهتر حفاظت و مرمت آثار فرهنگی کمک می‌کند.

این اصول، چارچوبی جامع برای حفظ و ارتقای میراث فرهنگی در سطح جهانی فراهم می‌آورند.

-  ایفلا[7] (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری)

فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (ایفلا) سازمانی مستقل، غیردولتی، بین‌المللی و غیرانتفاعی است که به ارتقای تفاهم و همکاری جهانی در حوزه‌های مختلف کتابداری می‌پردازد. اهداف اصلی ایفلا شامل توسعه پژوهش، آموزش کارکنان، خدمات اطلاع‌رسانی و ترویج جنبه‌های بین‌المللی کتابداری است.

از سال ۱۹۹۴، «مرکز برنامه‌ریزی ایفلا در زمینه حفاظت و نگهداری» (IFLA-PAC) شکل گرفت که نقش مؤثری در کمیته سپر آبی ایفا می‌کند و سمینارهای آموزشی تخصصی در حوزه‌هایی چون مدیریت، حفاظت و مرمت برگزار می‌نماید.

در نشست تخصصی خود با عنوان «حفاظت از میراث فرهنگی: اصول راهنمای ایفلا برای تعامل در مواقع اضطراری»، هیئت حکومتی ایفلا در آوریل سندی تدوین کرد که اصول فعالیت‌های کتابخانه‌ای در شرایط بحران، جنگ و بلایای طبیعی را تعریف می‌کند. این اصول بخشی از برنامه کلیدی ایفلا در سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۲ با محوریت بازسازی میراث فرهنگی در بحران‌هاست، با این باور که پیشرفت جوامع وابسته به حفظ میراث فرهنگی آن‌هاست.

هدف از تدوین این اصول، ارتقای حفاظت و احترام به اموال فرهنگی، افزایش آگاهی، ترویج مدیریت ریسک بحران و تقویت همکاری میان یونسکو، کتابخانه‌ها، آرشیوها، موزه‌ها و مراکز میراث فرهنگی است؛ همکاری‌ای که با حمایت کمیته بین‌المللی سپر آبی تحقق می‌یابد.

-  ایکا[8]  (شورای جهانی آرشیوها)

شورای بین‌المللی آرشیو (ایکا) که در مه ۱۹۴۸ به ابتکار یونسکو تأسیس شد، نقش مهمی در حوزه حفاظت میراث آرشیوی ایفا می‌کند. این شورا با هدف ارتقای استانداردهای جهانی در مدیریت و حفاظت اسناد آرشیوی و توسعه نظریه‌های مرتبط، فعالیت می‌کند.

از جمله وظایف اصلی ایکا، تضمین حفاظت مادی اسناد و میراث آرشیوی بشر است که از طریق تدوین راهکارها و استانداردهای تخصصی، تبادل دانش و تجربیات میان مؤسسات آرشیوی، و حمایت از آموزش‌های مرتبط محقق می‌شود. شورا همچنین به بررسی روش‌های نوین حفاظت، از جمله تکثیر میکروفیلمی و فناوری‌های پیشرفته در حفاظت و نگهداری اسناد می‌پردازد.

برنامه‌های حفاظتی ایکا بر سازمان‌دهی محتوایی اسناد، حفاظت فیزیکی و دیجیتال، و تسهیل دسترسی امن و پایدار به آرشیوها تمرکز دارد تا میراث فرهنگی و تاریخی آرشیوی در برابر تهدیدات مختلف حفظ شود و به نسل‌های آینده منتقل گردد.

نتیجه‌گیری استراتژیک

در دنیای امروز که میراث فرهنگی به‌طور فزاینده‌ای در معرض تهدیداتی نظیر جنگ، افراط‌گرایی و تحولات ژئوپولیتیک قرار گرفته است، سازمان‌های بین‌المللی به‌عنوان ستون فقرات حفظ هویت فرهنگی ملت‌ها عمل می‌کنند. این نهادها با تدوین اسناد حقوقی، ارائه آموزش‌های تخصصی، ثبت جهانی آثار، ارزیابی‌های فنی، مستندسازی دیجیتال، پیگیری حقوقی و اجرای پروژه‌های بازسازی، شبکه‌ای چندلایه و مؤثر برای مقابله با تهدیدات فرهنگی در شرایط بحرانی ایجاد کرده‌اند.

با این وجود، کارآمدی این اقدامات بدون همکاری نزدیک دولت‌ها، جامعه مدنی و ارتقای آگاهی عمومی محدود و ناکافی خواهد بود. حفاظت از میراث فرهنگی امروز، فراتر از یک وظیفه تخصصی، به مسئولیتی انسانی و جهانی تبدیل شده است که تنها از طریق مشارکت گسترده و هماهنگی میان بازیگران مختلف تحقق می‌یابد.

ضروری است که هماهنگی بین‌نهادها افزایش یابد، ظرفیت‌های فنی کشورها به ویژه در مناطق بحران‌زده تقویت شود و نظامی پایدار برای مستندسازی دیجیتال میراث فرهنگی پیش از وقوع بحران‌ها شکل گیرد. میراث فرهنگی تنها یک دارایی مادی نیست، بلکه حافظه تاریخی و بنیان هویت ملی و بشری است؛ بنابراین، حفاظت از آن به معنای دفاع از خود انسانیت است.

پیشنهاد می‌شود دولت‌ها با عضویت فعال در معاهدات بین‌المللی مرتبط با میراث فرهنگی، ارتقای دیپلماسی فرهنگی و تشکیل تیم‌های واکنش سریع ملی، نقش خود را در شبکه جهانی حفاظت از میراث فرهنگی تقویت و پررنگ‌تر کنند. این راهبرد کلید تضمین بقای میراث فرهنگی در مواجهه با چالش‌های نوین جهانی خواهد بود.

[1] )UNESCO (The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

[2] (ICBS)  International Committee of the Blue Shield

[3] (ICOMOS) International Council of Monuments and Sites

[4] )ICOM (International Council of Museums

[5] J. Hamlin, Chauncey

[6] (ICCROM) International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property

[7] (IFLA)The International Federation of Library Associations and Institutions

[8] (ICA) International Council on Archives

انتهای پیام/