میراثآریا، در سرزمینی که اقوام و آیینهای گوناگون در کنار هم زیستهاند، هنرهای بومی همچون سوزندوزی ترکمن، نهتنها جلوهای از زیبایی، بلکه بخشی از میراث هویتی مردم این خطه است؛ هنری زنانه و دیرینه که سینهبهسینه از مادران به دختران منتقلشده و در تاروپود خود داستانی از تاریخ و فرهنگ این قوم کهن را روایت میکند.
سوزندوزی ترکمن که در میان مردم با نامهایی چون کشتهدوزی، کوجمه و ایلمه نیز شناخته میشود، مجموعهای از نقوش ذهنی و نمادین برگرفته از طبیعت، اسطورهها و باورهای قومی است. هر بخیه بر پارچه، پیوندی میان گذشته و حال را تصویر میکند و حاصل آن آثاری است که امروزه از مرزهای محلی فراتر رفته و جهانی شدهاند.
این هنر اصیل در نتیجه همکاری مشترک ایران و ترکمنستان در هفدهمین اجلاس کمیته بینالمللی پاسداری از میراثفرهنگی ناملموس، بهعنوان بیستمین اثر جهانی ایران در فهرست یونسکو ثبت شد؛ افتخاری که نشان از جایگاه هنر زنان ترکمن در پاسداشت هویت فرهنگی دارد.
مریم منصوری، کارشناس ثبت میراث ناملموس استان گلستان درباره پیشینه این هنر میگوید: سوزندوزی ترکمن یکی از کهنترین و زیباترین هنرهای بومی ایران است که گستره جغرافیایی آن مناطق ترکمننشین استان گلستان، بخشهایی از خراسان شمالی، ترکمنستان و شمال غرب افغانستان را دربرمیگیرد.
به گفته او، پس از ورود اسلام به ایران، منسوجات نفیس بسیاری توسط زنان ایرانی خلق شد و بخشی از این آثار، حاصل ذوق و هنر زنان ترکمن در حوزه سوزندوزی بود. اوج شکوفایی این هنر را باید در دورههای افشاریه، زندیه و قاجاریه دانست؛ زمانی که زنان با نخهای ابریشمی رنگارنگ بر پارچههای پنبهای و پشمی، نقشهایی ماندگار و چشمنواز خلق میکردند.
منصوری با اشاره به اینکه این هنر در گذشته علاوه بر پوشاک، در پردهها و وسایل پارچهای خانه نیز کاربرد داشت، میافزاید: امروزه بیشتر در لباسهای زنان ترکمن دیده میشود و اگرچه کارکرد اقتصادی آن نسبت به گذشته کاهشیافته، اما همچنان بهعنوان نمادی از اصالت فرهنگی قوم ترکمن شناخته میشود.
او میگوید: نقوش سوزندوزی ترکمن عموماً هندسی و قرینهاند و از عناصر محیطی و باورهای قومی الهام گرفتهاند؛ طرحهایی مانند «موی» (عنکبوت)، «ساری ایچیان» (عقرب زرد)، «قوشقانات» (بال پرنده) و «دؤرتگؤز» (چهار چشم) هر یک نمادی از پیوند ذهن خلاق زنان ترکمن با طبیعت است.
به گفته این کارشناس، سوزندوزی ترکمن بهطور کامل هنر زنان است و آموزش آن از دوران کودکی آغاز میشد. در گذشته تقریباً هیچ دختری در میان قبایل ترکمن نبود که این هنر را نیاموخته باشد، چراکه بخشی از هویت، جهیزیه و پوشش سنتی آنان محسوب میشد و زنان پس از ازدواج، این مهارت را به نسل بعد منتقل میکردند.
او تأکید میکند: سوزندوزی ترکمن تنها یک هنر تزئینی نیست، بلکه زبان بیکلام فرهنگ ترکمن است که مفاهیم اعتقادی و اجتماعی را منتقل میکند. بااینحال، تغییر سبک زندگی، شهرنشینی و نفوذ فرهنگهای بیگانه سبب شده بخشی از اصالت و تنوع نقوش این هنر در معرض فراموشی قرار گیرد.
منصوری افزود: امروز تنها در شهرها و روستاهای ترکمننشین مانند گنبدکاووس، بندرترکمن، آققلا، کلاله، گمیشان و مراوهتپه میتوان نمونههای اصیل این هنر را مشاهده کرد. زنان ترکمن همچنان با صبر و ذوق، طرحهای ذهنی خود را بخیه به بخیه بر پارچه میدوزند و بدینترتیب میراث نیاکانشان را زنده نگاه میدارند.
او بر اهمیت حمایت از هنرمندان محلی و آموزش نسل جدید تأکید کرده و میگوید: سوزندوزی ترکمن ظرفیت ارزشمندی در حوزه صنایعدستی، اشتغالزایی و گردشگری دارد و توجه به آن میتواند به احیای هویت فرهنگی و توسعه اقتصادی منطقه کمک کند.
فریدون فعالی، مدیرکل میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان گلستان نیز با اشاره به ثبت جهانی این هنر میگوید: با مشارکت مردم و همکاری نهادهای فرهنگی، برنامههایی برای انتقال دانش سوزندوزی به نسل جوان و علاقهمندان در حال اجراست تا این میراث زنده در جامعه تداوم یابد.
او افزود: میراث ناملموس گلستان بخش مهمی از هویت فرهنگی استان است و آیینها، رسوم، موسیقی محلی، صنایعدستی و داستانهای شفاهی مردم این خطه، ظرفیت ارزشمندی برای توسعه گردشگری فرهنگی به شمار میآیند.
فعالی افزود: حفظ این سرمایههای فرهنگی نهتنها موجب پایداری هویت اقوام و نسلهای آینده میشود، بلکه فرصت تازهای برای معرفی استان گلستان بهعنوان مقصدی فرهنگی و هنری در سطح ملی و بینالمللی فراهم میکند.
درحالیکه تغییرات اجتماعی و اقتصادی، بخشی از هنرهای سنتی را با خطر فراموشی روبهرو کرده است، سوزندوزی ترکمن هنوز هم در دستان زنان هنرمند ترکمن زنده است؛ دستانی که فرهنگ را بر پارچه میدوزند و هویتی کهن را نسل به نسل پاس میدارند.
انتهای پیام/
نظر شما