محمدجواد نجفیان، دکترای پژوهش هنر و کارشناس میراث فرهنگی به مناسبت ثبت جهانی هنر آینه کاری در معماری ایرانی، در خصوص شیوه و فن اجرای کپبری و آرایه گچی روی آینه در یادداشتی نوشت: فنآوری در آرایههای آینهکاری بر مبنای نیازمندیها و شرایط ویژه به هر زمان و مکان، توسط سازندگان و هنرمندان بناهای تاریخی ایجاد میشود. این آرایهها نوآوری، فنآوری و زیباییشناسی ویژگیهای مختص به خود را دارا هستند.آینه کاری، در آغاز، با نصب جامهای یکپارچه آینه بر بدنه بنا آغاز شد، نه تنها درون بنا، بلکه دیوارهای ایوان ستوندار عصر صفوی نیز با آینههای بزرگ تزیین میشد.
مدارک داخلی نشان میدهد که تزئین بنا با آینه برای نخستین بار، در شهر قزوین، پایتخت شاه طهماسب، به سال ۹۵۱ ه.ق آغاز شده است. پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، آینهکاری در کاخهای تازهساز این شهر و کاخ اشرف گسترش یافت. در تزئین بسیاری از کاخهای سلطنتی اصفهان که به نوشته «شاردن» شمار آنها از ۱۳۷ فزون بود از آینهکاری استفاده شده است.
هنر آینهکاری در سده سیزدهم گسترش یافت تا این که در دوره قاجاریه، به ویژه در زمان ناصرالدین شاه به اوج زیبایی رسید و از رونق خاصی برخوردار شد و به عنوان یکی از تزیینات بناهای سلطنتی و همچنین زیارتگاهها از آینهکاری به فراوانی استفاده شد و بههمین علت، این هنر در دوران قاجار روزبه روز رونق یافت. بهطور کلی آرایههای آینهکاری را میتوان بر اساس معیار مشخص ۷ گانه که شامل شیوه شکلدهی، جنس مواد و مصالح مورد استفاده در زمینه، شکل ظاهری سطوح روی نقوش، اندازه و میزان برجستگی، کارهای تکمیلی، از لحاظ زمینه و شکل نقوش؛ (نمودار ۱) که هرکدام دارای دستهبندی جداگانه است است؛ تقسیمبندی کرد. آرایههای آینهکاری در معماری ایران با تکنیکها و شیوههای متفاوت و متنوعی اجرا شده است که از آنها، میتوان به آرایۀ گچی روی آینه تخت، آینه کوژ (کپبری)، آینهکاری در ارسی و گرهچینی چوب و آینه، آینهکاری برجسته و نیمبرجسته، نقاشی روی آینه و آینهکاری توأم با شیشه(یاقوتی) اشاره نمود.
در این مقوله به شیوه و فن اجرای آرایه کپ بری و آرایه گچی روی آینه تخت پرداخته میشود. این دو آرایه در معماری دوره صفوی، آرایههایی تزئینی و خلاقانه است که شیوه و فن اجرای آن با آرایههای آینهکاری دیگر متفاوت است.
آینه کوژ (کپبری)
آرایۀ گچی دیگر معروف به «کپبری»، آرایهای است که با تلفیق دو هنر آینهکاری و گچبری به اجرا درآمده است. ویژگی یگانۀ این شیوه، استفاده از قطعات آینه کوژ است. این آرایه گچی با استفاده از تلفیق قطعات آینه کوژ و گچبری اجرا میشده است. معروفترین بنای مزین به این نوع تزئین، کاخ هشت بهشت در اصفهان، مربوط به زمان حکومت شاهسلیمان صفوی است (تصویر ۱و ۲). مراحل اجرای این آرایه بهترتیب زیر است:
۱. اجرای تکیهگاه (آجر، خشت یا سنگ) ۲. اجرای آستر (اندود کاهگلی یا گچ و خاک) ۳. اجرای اندود گچ بهعنوان بستر اولیه ۴. ترسیم طرح مورد نظر بر روی کاغذ ۵. سوزن کردن خطوط اطراف طرح و نقوش ۶. گردهکردن طرح بر روی لایه اندود گچ ۷. آمادهسازی آینههای کوژ بر اساس طرح دلخواه ۸. چسباندن آینههای کوژ با ملاط گچ و چسب ۹. اجرای یک لایه اندود گچ بر روی آینههای کوژ ۱۰. گردهکردن طرح اولیه بر روی لایه اندود گچ ۱۱. قرصکردن (خطاندازی) طرح با ابزار گچبری مانند فِردِنگی ۱۲. برش اطراف طرح و نقوش تا رسیدن به آینههای کوژ ۱۳. برداشتن لایه اندود در قسمت زمینه طرح ۱۴. پاک کردن و پرداخت اندود گچ از روی آینههای کوژ ۱۵. پرداخت و صاف کردن لبههای نقوش ۱۶. در صورت دلخواه، رنگآمیزی نقوش (تصویر ۳).
آرایه گچی روی آینه تخت
در این آرایه از آینههای مسطح یا تخت بهعنوان بستر گچبری استفاده میشود. از نمونههای این آرایه میتوان به ایوان آینه در کاخ چهلستون در اصفهان مربوط به دورۀ صفوی، و آثار باقیمانده از دوران قاجار و زندیه در شهرهای مختلف ایران اشاره کرد (تصویر ۴). مراحل اجرای این آرایه بهترتیب زیر است:
۱. اجرای تکیهگاه (آجر، خشت یا سنگ) ۲. اجرای آستر (اندود کاهگلی یا گچ و خاک) ۳. اجرای اندود گچ به عنوان بستر اولیه ۴. آمادهسازی آینههای تخت براساس طرح دلخواه ۵. چسباندن آینههای تخت با ملاط گچ و چسب ۶. اجرای یک لایه اندود گچ بر روی آینههای تخت ۷. ترسیم طرح مورد نظر بر روی کاغذ ۸. سوزن کردن (سنب کردن) خطوط اطراف طرح و نقوش ۹. گردهکردن طرح بر روی لایه اندود گچ ۱۰. قرصکردن (خط اندازی) طرح با ابزار گچبری مانند فردنگی ۱۱. برش اطراف طرح و نقوش تا رسیدن به آینههای تخت ۱۲. برداشتن لایه اندود در قسمت زمینه طرح ۱۳. پاک کردن و پرداخت اندود گچ از روی آینههای تخت ۱۴. پرداخت و صاف کردن لبههای نقوش ۱۵. در صورت دلخواه، رنگآمیزی نقوش (تصویر۵).
آرایه کپبری در مقایسه با آرایه گچی روی آینه تخت، در نحوه اجرای تکیهگاه، آستر و بستر با هم شباهت دارند. در کپبری قبل از آمادهسازی آینههای کوژ بر اساس طرح دلخواه؛ ترسیم طرح مورد نظر بر روی کاغذ و سوزن کردن خطوط اطراف طرح و نقوش و گردهکردن طرح بر روی لایه اندود گچ انجام می شود در حالیکه در آرایه گچی روی آینه تخت، ابتدا آینه تخت با ملاط گچ و چسب، چسبانده میشود و بعد طرح مورد نظر ترسیم و سنب شده و سپس روی لایه اندود گرده و خطاندازی میشده است. البته اجرای این مرحله با مرحله بعداز چسباندن آینههای کوژ شباهت دارد. بقیه مراحل اجرای کار در هر دو آرایه نیز با هم شباهت دارد. البته در نهایت در گچبری روی آینه تخت، نقوش گچبری بهصورت برجسته است اما در آرایه کپبری آینههای کپبری برجسته هستند.
انتهای پیام/
نظر شما