این مسجد در محله گزاوشت و در کوچه سیف العلماء قرار دارد. با اینکه نامی از کبود (گوی) گرفته و بدان مشهور شده است، ولی به رغم ابنیه منسوب بدین نام (مسجد کبود تبریز و گنبد مراغه) که اغلب از پوشش و تزئینات کاشی‌های فیروزه ای و مینایی برخوردار هستند، این بنا فاقد چنین بنا و تزئینات است.
اینکه چرا به این نام معروف شده به درستی روشن نیست و این احتمال وجود دارد که تزئینات کاشی کاری و رنگ آمیزی نمای آن به مرور زمان در اثر عوامل فرسایش و دیگر حوادث از بین رفته و تا آنجا که چهره ساده و زمینه آجری به خود گرفته است.
در این اثر کتیبه با سنگ نوشته ای که حاوی نام بانی بنا و تاریخ اولیه باشد، وجود ندارد، اما این گمان را نمی‌توان نادیده گرفت که بنای آن متعلق به دوره ایلخانی بوده که در ادوار بعدی ضمن تعمیرات، الحاقاتی نیز در آن بعمل آمده است.
با توجه به بعضی روایت‌ها و علت نام گذاری می‌توان گفت که این بنا در کنار مسجد کبود تبریز و گنبد کبود مراغه یکی از سه کانون اماکن مقدسه فیروزه فام عصر ایلخانی را تشکیل می‌داده که در این نقطه از آذربایجان احداث شده است.ظاهر ...مشاهده کامل متن مسجد نشان می‌دهد که سطح خارجی آن با تزئینات تخمیری مرکب از آجر و کاشی‌ها با اشکال هندسی مزین شده بود که در قسمت فوقانی طاقنماها، نواری از کاشی‌های آبی دریایی، منظرهای خیره کننده را پدید می‌آورد که بازتاب چنین جلوه نیلگون بدان عنوان کبود می‌داده است.
گفته می‌شود تا اواخر قاجاریه قسمت هایی از فرم تزئین کاشیکاری آن باقی مانده بود که در اثر بی توجهی و فقدان حفاظت، این قسمت از تزئینات نیز فرسوده شده و از بین رفته است.
چنانکه از شیوه هنر تزئینی عصر ایلخانی بر می‌آید، در معماری این دوره اغلب لغاب یا مینا بر روی قطعات مجزا (کاشی) که جزء بنا نبوده، استفاده شده و آن را روی دیوار نما الصاق می‌کردند که نمونه آن را می‌توان در کاشی‌های مسجد کبود تبریز مشاهده کرد.این قبیل کاشیکاری گرچه در نهایت بر زینت بنا می‌افزود ولی در دراز مدت آن قطعات ظریف تاب مقاومت حوادث و عوامل فرسایش نیاورده و در شرایط اقلیمی خاص به مرور آسیب دیده و متلاشی می‌شد.
ظاهرا این بنا نیز با بهره گیری از چنین سبک تزیینی، موفق به حفظ تزئینات بکار رفته نشده و به تدریج این زینت ضمیمه را از دست داده است.نمای کنونی مسجد شامل ازاره سنگی و آجرکاری عمومی بوده و دارای سه طاق نمای بزرگ است که طاقنمای وسطی پشت محراب شبستان قرار دارد که بر پیشانی آن پنجره کوچکی جای گرفته است.
در داخل طاقنمای طرفین دو قطعه پنجره فلزی بزرگ تعبیه شده که کار تهویه و هدایت نور را به درون بنا انجام می‌دهد. این مسجد همچون اغلب فضاهای مذهبی دیگر، به سبب خصوصیات اقلیمی و اجتماعی با استقرار روی صفحه بلند موقعیت خود را نسبت به فضای پیرامونی متمایز ساخته است.
حیاط مسجد به شکل چهارگوشی بوده که از طریق جبهه جنوبی و پس از عبور چند پله ابتدا وارد دهلیز شده که در سمت راست آن سقاخانه واقع است. برای ورود به بالکن زنانه باید از چند پله که در ضلع غربی دهلیز ساخته شده، بالا رفت.
سراسر ضلع شمالی شبستان به عرض سه متر به بالکن اختصاص دارد که تعداد پنج ستون چوبی کوتاه آن را نگه داشته است و نرده چوبین کوتاهی در بین ستونها نقش حفاظ را ایفا می‌کند.
شبستان مسجد فضایی است به طول شانزده متر و پهنای ده متر که سقف تیر پوش آن بر روی هشت ستون چوبی مقرنس کاری شده قرار گرفته است، فاصله هر ستون در طول و عرض شبستان حدود سه متر است.
روی هم رفته 95 تیر چوبی شبستان را پوشش می‌دهد که میان آنها با تخته‌های موسوم به (پردی) پر شده است.
در جانب شرقی و غربی مسجد چهار قطعه پنجره به طور قرینه مقابل هم تعبیه شده است که روشنایی لازم درون بنا را تأمین می‌کند.چهار پنجره کوچک نیز در بالای آن برای عبور جریان هوا به داخل مسجد پیش بینی شده است و تیرهای حمال سقف بنا به صورت جفت کنار هم در داخل صندوق به وسیله انواع الیاف گیاهی و پوکه چوب پر شده قرار گرفته تا مقاومت آن را در مقابل رطوبت و دیگر عوامل مخل بنا افزایش دهد.
در ضلع جنوبی شبستان دو قطعه پنجره طاقنمای بزرگ است که محراب مسجد در وسط آن قرار دارد و برفراز آن نورگیر کوچکی به چشم می‌خورد. در سطح دیواره‌های شبستان، تزئینات طاقچه ای، منظره بدیعی را به وجود آورده که در گذشته دارای کاربردهای مختلفی بوده است.
نقش و زینت معماری در این بنا ساده‌تر شده و فقط به رنگ آمیزی عناصر شبستان به رنگ گلی تیره مایل به کبود اکتفاء شده است. سر ستونهای این اثر دارای مقرنس ساده بوده که در نوع خود بر زیبایی بنا افزوده و ظاهرا معرف طرز تزئین کنده کاری در قرن ده و یازده هجری است.
تناوب آرایش ستون ها، فضای پیوسته شبستان را چنان به قسمت‌های همسان بخش می‌کند که ایجاد آن حالت معنوی خاص را سبب می‌شود. در معماری و نوع زینت بخشی مسجد این خصیصه وجود دارد که بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمی‌دارد،
بلکه در ذهن وی زمینه ای برای کشف ادراک و درون نگری مهیا می‌کند.
تزئینات درون مشتمل بر رنگ آمیزی سرخ ملایم بوده که تقریبا منظر یکنواخت را ارایه می‌دهد. از کتیبه ای که بر سقف شبستان نصب شده است، چنین مستفاد می‌شود که در سال 1271 هجری قمری در عهد ناصرالدین شاه تعمیر و مرمت شده است.
متن نوشته بدین قرار است: «... تاریخ تعمیر مسجد در عهد خسرودین ناصرالدین خلدالله ملک و مباشرت ملا حسین ولد ملا ابوالقاسم وکیل محله حاجی محمد تقی و حاج ابراهیم خلیل. حاج محمد خان در سال1271 هجری صورت اتمام پذیرفت».
نام معمار بنا به شرح زیر ذکر شده است:
«... طالب شریعت نبوی و سالک مصطفوی معمار بیت اله ( صوفی فرج اله ) به اتمام رسید 1271 هجری قمری ... »
از امتیازات این مسجد تاریخی وجود کتیبه ای معتبر متعلق به قدمگاه مولا علی (ع) است که بر سینه سنگ مرمر مسجد قرار گرفته است. این لوح که بر پیشانی دیوار شرقی مسجد نصب شده است تا چندی پیش زیارتگاه و ملجاء ارباب حوائج و افراد معتقدی بود که با قلبی آکنده از عشق و ایمان از نقاط دور و نزدیک به سراغ آن می‌آمدند.
این سنگ که با نقوش رد پا و نعل اسب جنبه تبرک یافته است، در ابعاد (60 × 30) سانتیمتر بوده و به اعتقادی از سرزمین مقدس نجف و یا کربلا به این مکان منتقل شده است.
انتهای پیام/
