میراث آریا: اگر بخواهید در دل تاریخ قدم بزنید، صدای چکش مسگران، بوی ادویه، نقش و نگار ملیلهکاری و همهمهی زندگی روزمره مردم را یکجا بشنوید و ببینید، کافی است پا به بازار تاریخی زنجان بگذارید؛ طولانیترین بازار مسقف ایران که نه تنها مرکز خرید و فروش، که آیینهای از فرهنگ و اصالت مردمان این سرزمین است.بازار زنجان، در قلب بافت قدیمی شهر، چون رودی زنده و جاری در میان تاریخ و زندگی روزمره مردم روان است. این مجموعه عظیم ۱۵ هکتاری که در سال ۱۲۰۵ هجری قمری به دستور آقا محمدخان قاجار ساخته شد، امروز همچنان پر جنبوجوش و پویا میزبان هزاران مغازه و کارگاه است.
بازار زنجان دارای ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی (کوچه) به شبکه ارتباطی شهر است و شامل ۹۴۰ باب مغازه میشود که میزبان دهها نوع شغل تولیدی و خدماتی هستند. این مجموعه از دیرباز محل مناسبی برای تبادل آرا و افکار اجتماعی بوده و نقش تعیینکنندهای در حفظ آداب و رسوم ملی و مذهبی ایفا کرده است.
بازار دو بخشی؛ بالا و پایین
بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته اصلی تقسیم شده است. برخی از مهمترین راستهها عبارتند از:
بازار پایین (اشاقه باش): شامل راستههای زرگرها، بزازها، کفاشها، سراجها، کلاهدوزها، صندوقسازها، رنگرزها (بویاخچی لار)، میوهفروشها و جگرپزها. در گذشته، این بخش محل داد و ستد تولیدات محلی از روستاها و قصبههای اطراف بود که از طریق کاروانسراهایی چون سرای گلشن و سرای ملک انجام میشد. امروزه بسیاری از این فضاها به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شدهاند.
بازار بالا (یوخاری باش): این بخش مرکز تولید و عرضه کالا و خدمات جانبی و وابسته است و شامل بازار قیصریه زنجان، بازار بزازها، بازار حجتالاسلام، بازار امامزاده و بازار عبدالعلیبیگ میشود. بازار بالا همچنین به عرضه پارچه و کفش اختصاص دارد.
بازار قیصریه زنجان: این بخش به عرضه کالاهای لوکس، ظریف و گرانبها اختصاص دارد و غالباً طلافروشیها در آن مستقر هستند. موقعیت آن که از راستههای اصلی منشعب شده و به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل میشود، آن را به یکی از فعالترین محورهای بازار زنجان تبدیل کرده است.
عناصر کالبدی و اماکن مهم
بازار زنجان شامل مجموعهای غنی از عناصر کالبدی است:
سراها و کاروانسراها: این بناها از باارزشترین عناصر معماری بازار سنتی زنجان هستند. سراها غالباً محل استقرار تجارتخانهها و استراحت بازرگانان بودهاند. آنها اغلب به صورت یک طبقه، با حیاطهای مرکزی و دسترسیهای متعدد از طریق دالانها به راستههای اصلی بازار و از طریق راههای تغذیه کننده به شبکه دسترسی شهر ساخته شدهاند.
از سراهای مهم بازار بالا میتوان به سرای حاج علی قلی، سرای حاج کربلایی علی، سرای ناصریه، سرای بهجت، سرای مشهدی علی، سرای حاج شعبان، سرای حاج شامی بالا و پایین، سرای دخان، سرای گیلک، سرای روغنی، سرای شاپوری و سرای تیرچیلر (انگورانی) اشاره کرد.
از سراهای مهم بازار پایین میتوان سرای ملک، سرای شاپوری، سرای گیلک، سرای گلشن و سرای حاج سید فتحالله را نام برد.
سرای ملک در بازار پایین قرار دارد، مساحت آن حدود ۸۲.۲۸۱۱ متر مربع است. دارای یک حیاط، سه دالان ورودی و یک دالان متقاطع است و از الگوی سراهای رواقدار تبعیت میکند. ایوان شمالی این سرا مرتفعتر است. این سرا امروز کاربری بازارچه صنایع دستی دارد و در معرض تخریب قرار دارد.
تیمچهها: این فضاها علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه، از نقاط عطف حرکتهای پیاده در راسته بازار زنجان به شمار میروند. از مهمترین تیمچهها میتوان به تیمچه حاج ابراهیم (که گنبد فیروزهای آن از دور قابل رویت است)، تیمچه سید اسماعیل و تیمچه چهار دربی اشاره کرد.
میادین: در حوالی دروازههای شهر و کاروانسراها ساخته میشدند و محل داد و ستد و مبادلات تجاری بودند. میادین آهنگران و ورکجیها در شرق و غرب بازار زنجان از جمله این میادین هستند.
مساجد و تکایا: وجود مساجد فراوان گویای پویایی این مجموعه در طول زمانهای گذشته بوده است. بازار سنتی زنجان شامل مساجد متعددی مانند مسجد سید یا دارا (که گنبد فیروزهای آن از دور قابل رویت است)، مدرسه – مسجد خانم، مسجد سید فتحالله، مسجد نجفی میرزایی، مسجد میرزایی قائمی (میرزا مهدی)، حسینیه اعظم، زینبیه اعظم، مسجد ولیعصر (مسجد ملا)، مسجد عباسقلیخان، مسجد شیخ علی (لطفالله)، مسجد و مدرسه چهل ستون، مسجد نصرالله خان و امامزاده سید ابراهیم میشود.
مسجد چهل ستون در ضلع شرقی و بخش بالای بازار زنجان واقع شده و یکی از حوزههای علمیه معروف دوران قاجار بوده است. شبستانهای بزرگی دارد که طاق آن بر روی ۳۲ ستون قرار دارد.
حمامها: گرمابهها نقش قابل توجهی در انتقال آداب و رسوم، مناسک، ادبیات شفاهی و سایر ابعاد فرهنگی جامعه ایفا میکردند. از حمامهای موجود در بازار زنجان میتوان به گرمابه حاج ابراهیم، گرمابه حاج داداش، گرمابه حسینیه، گرمابه فراشباشی، گرمابه بلوری (قوشا)، گرمابه میرلی، گرمابه سینا و حمام قیصریه (سید) اشاره کرد.
گرمابه حاج داداش یکی از قدیمیترین و تنها حمام ستون سنگی شهر زنجان است که قدمت آن به ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال پیش میرسد. این بنا امروز با تغییر کاربری به سفرهخانه سنتی تبدیل شده است. گنبد اصلی آن بر روی چهار ستون سنگی تراشیده شده توسط هنرمندان همدانی قرار دارد. این حمام دقیقاً مقابل مسجد آیتالله قائمی قرار دارد.
آبانبارها: از آبانبارهای بازار سنتی زنجان میتوان آبانبار حاجی میربهاءالدین، آبانبار مسجدی پری پایین، آبانبار مسجد پری بالا و آبانبار حاج لطفالله را نام برد.
معماری و جایگاه تاریخی
طاقهای آجری، نورگیرهای سنتی و حجرههای ردیف شده، فضایی چشمنواز و باشکوه پدید آوردهاند. این بازار که در مسیر راه تجاری شرق به غرب و در امتداد قزوین – تبریز قرار دارد، دروازههای شهر را به هم متصل کرده و به یکی از مهمترین شریانهای اقتصادی ایران بدل شده است.
گردشگری و سوغات
امروز بازار زنجان فقط محل تجارت نیست، بلکه یکی از اصلیترین مقاصد گردشگری شهر است. مسافران علاوه بر تماشای معماری تاریخی و تجربه حالوهوای سنتی، میتوانند سوغاتیهایی چون ملیلهکاری، ظروف مسی، چاروق و چاقوی زنجان را به یادگار با خود ببرند. حتی حمام قدیمی این بازار، با تغییر کاربری به سفرهخانه سنتی، محلی برای استراحت و لذت از طعم غذاهای محلی شده است.بازار تاریخی زنجان، طولانیترین بازار مسقف ایران، نه تنها نماد اقتصاد گذشته و حال زنجان، بلکه گنجینهای زنده از فرهنگ، تاریخ و هنر ایرانی است؛ جایی که هر قدمش، روایتی تازه از زندگی مردمان این دیار را برایت بازگو میکند.
انتهای پیام/
نظر شما