میراث آریا/ حمید بختیاری: عشایر استان ایلام به دلیل کوچ‌نشین بودن و حرکت‌های مداوم، معمولاً از دارهای افقی که به راحتی جمع شده و در مناطق اسکان ایل قابل استقرار باشد استفاده می‌کردند. از نظر مصرف نیز بخش عمده‌ای از قالی و گلیم‌های ساده تولید شده توسط زنان، جنبه خود مصرفی داشته و در زندگی روزمره آنان مورد استفاده قرار گرفته است.

گلیم نقش برجسته در بین سایر رشته‌های صنایع‌دستی دارای حداکثر صنعتگر دستی است که اکثراَ شامل زنان بوده و در کارگاه‌های خانگی و تولیدی به بافت گلیم نقش برجسته مبادرت می‌ورزند، چراکه با تکنیک و شیوه‌های مختلف بافت آشنایی داشته و علاوه بر رسیدگی به امور منزل به بافت گلیم نقش برجسته می‌پردازند.

گلیم نقش برجسته مهمترین و اصیل‌ترین صنعت دستی ایلام بوه که برای اولین بار در سال ۱۳۶۶شمسی توسط خانم بافنده‌ای بنام سحر چلنگر از توابع شهرستان چرداول استان ایلام دست به ابتکار عمل در زمینه بافت گلیم ساده با زدن چند گره قالی در متن بافته خود می زند و از آن زمان تاکنون این هنر توسط عده کثیری انجام شده و به آن اشتغال دارند و بواسطه مستندات و چاپ کتابی در این خصوص گلیم نقش برجسته بنام ایلام در فهرست آثار ملی معنوی به ثبت رسیده است.

گلیم نقش برجسته بیشتر جنبه تزئینی داشته و بصورت تابلو بافته می‌شود و ضمن آنکه زنان بنا به میل ذاتی خود به خانه‌داری و تزئین خانه‌های خود می‌پردازند که در این میان علاوه بر نقوش الهام گرفته از طبیعت پیرامون و نگاره‌های اصیل و اعتقادات مذهبی خود نقوش کتیبه‌ای من‌جمله طرح نوشتاری دوازده امام (علیهما السلام) و نقوش تصویری ائمه اطهار و آیات قرآنی (آیه الکرسی) را با اشتیاق بر بافتة خود ثبت می‌کنند.

گلیم نقش برجسته، تلفیقی از گلیم ساده و گره قالی در متن آن است که به عنوان مهمترین و اصیلترین صنعت دستی در استان ایلام به شمار می رود، در این نوع خاص گلیم، زمینه بافت گلیم و نقوش آن گره کامل قالی است که طبیعتاً بعد از بافت نقوش آن برجسته تر از زمینه است.

در تهیه گلیم نقش برجسته باید به نکات مهمی توجه داشت از جمله اینکه گلیم نقش برجسته باید سبک وزن باشد، هماهنگی رنگ و طرح و تقارن نقوش در بافت بر ارزشهای هنری آن می افزاید، قسمت زمینه گلیم نقش برجسته دارای پودهای بیشتر و متراکم می باشد، گلیم نقش برجسته باید"سره" نداشته باشد بدین معنی که عرض گلیم از ابتدا نا انتها یک اندازه باشد.

مواد اولیه مصرفی عمدتاً نخ پشمی و نخ پنبه‌ای است که معمولاً از نخ پنبه‌ای برای تار (چله) و از نخ پشمی برای گره و پود گلیم نقش برجسته استفاده می‌شود، بافندگان ایلامی نخ پشمی مورد نیاز خود را از پشم دام‌های منطقه خود تهیه می‌کنند.

سایر ابزارهای گلیم نقش برجسته عبارت است از: افزار شانه مانندی به نام «دفه» یا «دفتین» که برای ضربه زدن و هموار کردن سر نخ‌ها و رشته‌های پود پس از بافته شدن هر رج به کار می رود؛ «کارد» وسیله دیگر بافت است که قلابی در انتهای تیز آن تعبیه شده و بافنده به جای آنکه نخ را با انگشت بر چله‌ها گره بزند قلاب را به کار می‌برد و سپس سرنخ را با تیغه همان افزار می بُرد و کار سریعتر انجام می‌شود. از جمله ابزارهای کار گلیم‌بافی می‌توان به دفتین و کارد و قلاب اشاره کرد که بوسیله آن رشته‌های نخ تار را گرفته و با خامه گره می‌زنند و از کارد فقط در بریدن سر ریشه‌ها استفاده می‌کنند.

از جمله ویژگی‌های گلیم نقش برجسته مرغوب می‌توان به سبکی وزن بواسطه استفاده از مواد اولیه ظریف، تقارن طرح و نقش، نداشتن سره یعنی نداشتن کجی ابعاد و ثبات رنگ الیاف به کار رفته در آن اشاره کرد.

استان ایلام به عنوان شهر ملی گلیم نقش برجسته معرفی شده است با توجه به شاخص‌هایی از جمله پیشینه و تعداد بالای افراد شاغل در این صنعت به عنوان شهر ملی گلیم نقش برجسته معرفی شده است و.باید فعالیت‌های گسترده‌ای در راستای تولید، توزیع، تکمیل زنجیره تولید و همچنین معرفی بیشتر این صنعت بومی استان انجام شود.

در یک تعریف کلی، گلیم دست‌بافی است که به عنوان زیرانداز، دیوار چادر عشایر، پرده، رختخواب پیچ، سجاده، خورجین، جوال، جل اسب، پشتی و سفره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استفاده از طرح‌هایی اصیل و بومی و تراکم  بالا در بافت از امتیازهای گلیم نقش برجسته ایلام نیز است.

مراحل بافت :

چله کشی           

   تعریف چله ( تار) : عبارت است از یک سری نخ‌های عمودی که به موازات هم روی سردار و زیردار (یا روی فندک و زیر دار) قرار می‌گیرند و در بیشتر موارد جنس آن از پنبه و در بعضی موارد از ابریشم و پشم است. عمل بافت قالی بر روی چله انجام می‌شود. تعداد تارهای چله بر اساس گره‌های نقشه مورد نظر مشخص می‌شود. 

روش محاسبه تعداد تارهای مورد نیاز برای چله کشی:

ابتدا خانه‌های بزرگ نقشه را می‌شماریم و در 10 ضرب کرده تا تعداد گره‌ها بدست آید ،سپس برای بدست آوردن تارها، گره‌ها را در 2 ضرب می‌کنیم تا تعداد تارهای مورد نیاز به دست آید.درضمن باتوجه به ابعاد فرش برای هر طرف 2 الی 6 تا برای شیرازه در نظر گرفته می‌شود. برای آن‌که چله کشی به طور یک‌نواخت انجام شود از هر طرف دار کمی فاصله می‌گذاریم سپس بر روی سردار یا فندک و زیردار 7 سانتی‌متر علامت‌گذاری کرده سپس تعداد تارها را به طور مساوی در این فاصله‌ها (7 سانتی‌متر) چله کشی می‌نماییم، لازم به ذکر است، در چله کشی هرچه ضخامت نخ چله‌ها بیشتر باشد، فرش درشت بافت‌تر و هر چه تار ظریف‌تر باشد، فرش ریز بافت‌تر میباشد، معمولا در کارگاه‌های قالی‌بافی از چله‌های 9 تا 16 لا استفاده می‌شود ، چله کشی به دو روش ترکی و فارسی انجام می‌شود.

چله کشی ترکی:

اولین مرحله بافت گلیم نقش برجسته، چله کشی و استقرار دارها بر روی دار است که تعداد تارها براساس تعداد خانه‌های نقشه مورد نظر تعیین می‌شود. چله کشی توسط دو نفر انجام می‌شود به این صورت که دار را در وضعیت افقی روی چهار قطعه چوب مکعب شکل، به ارتفاع تقریبی  25 سانتی‌متر از سطح زمین قرارداده و چله کشی را انجام می‌دهند. در ابتدا یک رشته طناب که در اصطلاح چله کشی زهوار نامیده می‌شود. به فاصله 30 سانتی‌متر به موازات زیردار بسته می‌شود ، سپس سرنخ پنبه‌ای که دارای ظرافت با ضخامت مورد نظر برای تار (چله) بوده و قبلا به صورت گلوله درآمده به منتهی الیه سمت راست یا چپ زیردار گره زده ‌می‌شود. آنگاه گلوله نخ را از پشت رشته طناب( زهوار) و از روی سردار به پشت آن می‌برند و از زیردار خارج می‌کنند، با تکرار این عملیات و مخصوصا حرکت متناوب نخ چله از پشت و روی رشته طناب، نخ های تار به صورت یکی در میان قرار می‌گیرند.

چله کشی فارسی:

نوعی چله کشی است که سریع‌تر انجام می‌شود و در وقت و مصرف چله صرفه جویی می‌شود، برای شروع کار ابتدا اندازه دار و نقشه را کنترل می‌کنیم تا نقشه و در نتیجه فرش بزرگ‌تر از طول تارهای چله نشود. ابتدا دو نخ زهوار را در فاصله مناسبی به راست رو و چپ رو می‌بندیم، سپس نخ چله توپک شده را به چوب زیردار وصل می‌کنیم و از زیر زوار پایینی می‌گذاریم تا به روی زوار بالایی برسد، نخ چله را به شکل ضرب‌در از روی زوار بالا رد می‌کنیم سپس همان نخ چله را از زیر فندک می‌گذرانیم، این عمل چله کشی انتهای نخ چله را به زیردار وصل می‌کنیم.

کوجی بستن:

چوب کوجی را در قسمتی که نخ زهوار بالایی قرار گرفته بر روی یک سری کوجی راست رو و چپ رو، محکم می‌بندیم، سپس یک نخ (نخ نزله) را به دو طرف چوب کوجی وصل می‌کنیم، سپس یک گلوله نخ را که از جنس نخ چله است، به نخ نزله گره می‌زنیم و از پشت اولین تار زیر رد  کرده و به روی چوب کوجی می‌آوریم و یک حلقه روی نخ نزله ایجاد می‌کنیم. این عمل را تا پایان چله‌ها یکی‌یکی بر روی تارهای زیری و نخ نزله انجام می‌دهیم . لازم به توضیح است که، در هنگام کوجی بستن یک تکه چوب کوچک در پشت چوب کوجی قرار دهیم تا عمل پودکشی راحت انجام شود، برای تنظیم نخ و جلوگیری از کجی کناره، بعد از بستن کوجی، چوب‌ها را هم برای زیر و رو کردن نخ‌ها جا می‌اندازیم.

زنجیره بافی:

به منظور ثابت نگه‌داشتن چله و استحکام انتهای فرش می‌باشد. برای این‌کار ابتدا نخ چله را به اولین تار چله کشی شده گره میزنیم و بعد نخ را از پشت تارها تا آخر عبور داده و تارهای چله کشی شده را دوتا دوتا یا چهارتا چهارتا با قلاب گرفته و به صورت زنجیره می‌بافیم.

گلیم بافی:

1 – به روش سوف: در این نوع گلیم بافی از دو نوع پود ضخیم یا نازک استفاده می‌کنیم. به این صورت که ابتدا پود ضخیم را به کمک سیخ از پایین زیگزاگ و از لای تارها عبور می‌دهیم و سپس پود نازک را از بالای زیگزاگ عبور می‌دهیم .تعداد رج‌های فوق از 10 تا 15 رج متفاوت است.

2- گلیم بافی به روش کرباس: در این نوع گلیم بافی که مخصوص دارهای کوجی‌دار می‌باشد فقط از یک نوع پود ضخیم که هم‌رنگ چله می‌باشد استفاده می‌شود، به این ‌صورت که به بالا بردن چوب هاف از روی چوب کوجی و فشاردادن تارها به وسیله دست نخ پود را از لا تارها رد می‌کنیم و سپس با پایین آمدن چوب هاف بر روی کوجی پود ضخیم را از لای تارها رد می‌کنیم در این صورت تارها و پودها حالت پیدا می‌کنند و با کوبیدن شبیه کرباس می‌شود.

گره زدن:

عبارت است از : پیچیدن خامه به دور تار به صورتی که این گره تشکیل یک پرز را در فرش بدهد. روش‌های گره زدن عبارتند از فارسی و ترکی.   

گره فارسی: مقداری از خامه مورد نی از را با قراردادن در بین انگشتان شست و اشاره به پشت تار زیر ببریم، سپس خامه را ازروی تار رو به پشت آن هدایت می‌کنیم و بعد خامه را از بین دو تار بیرون می‌کشیم که پس از پایین آوردن گره نخ اضافی را به وسیله چاقو کوتاه می‌کنیم.

گره ترکی: با کمک قلاب اولین تار را به جلو می‌کشیم و سر خامه را به وسیله انگشت شست و اشاره از پشت تار عبور داده و روی آن هدایت می‌کنیم، سپس با قلاب، تار بعدی را گرفته و به وسیله آن سر خامه را از بین دو تار به سمت بیرون می‌کشیم و یک گره ترکی به وجود می‌آوریم .

پودکشی در دارهای کوجی دار:

ابتدا چوب هاف را از روی کوجی بالا برده تا فاصله زیگزاگ از دم کار زیاد و سپس چله‌ها را در فاصله بین کوجی و هاف با دست فشار داده و با دست دیگر پود ضخیم را از لای تارهای زیر و رو عبور داده و سپس با دفتین می‌کوبند.

در این روش سیخ را از فاصله بین دم کار و پایین زیگزاگ به آرامی عبور داده و سرپود را به قلاب سر سیخ حلقه کرده و سیخ  را به عقب می‌کشیم، درنتیجه پود را از بین تار عبور می‌دهیم و سپس آن را به پایین آورده و با دفتین می‌کوبیم.

روش‌های انجام پود کردن:

1 – تخت بافت: در فرش‌های تخت بافت از یک پود استفاده می‌شود احتیاج به کوجی دارد و فاصله به اندازه قطر یک تار چله است.

2- نیم لول بافت: فاصله بین تارهای چله تقریبا نیم برابر نخ چله است، برای پودکشی از دو پود استفاده می‌شود و احتیاج به کوجی دارد.

3- لول بافت: در این روش تارها کاملا به هم چسبیده می‌باشد برای پودکشی از دو پود استفاده می‌شود ، که در این بافت احتیاج به چوب کوجی نیست.

پرداخت اولیه (پیش کشی کردن) :

این عمل که پس از پودگذاری انجام می‌شود،عبارت است از کشیدن پرزها به سمت جلو است تا بخش اضافی پرزها برای چیدن مشخص شود با این عمل گره محکم‌تر می‌شود و نقش و نگاره‌ها جلوه بیشتری می‌کند و قسمت انتهای گره‌ها در پشت فرش صاف و یکنواخت می‌شود.

شیرازه بافی:

در هنگام چله کشی اضافه بر تعداد گره‌های نقشه 2 الی 6  تار در نظر گرفته می‌شود و بعد از بافت هر رج  3 الی 5  نخ رنگی را که معمولا به رنگ کناره فرش می‌باشد و دور این تارها می‌پیچانیم که این مجموعه شیرازه فرش را تشکیل می‌دهد .

انواع شیرازه:

شیرازه بافی متصل: در این روش شیرازه‌بافی در هنگام بافت پیچیده می‌شود. معمولا در کارگاه‌های قالی‌بافی بیشتر از شیرازه بافی به شکل متصل استفاده می‌شود. 

شیرازه بافی منفصل: در این روش شیرازه بافی را پس از اتمام کار بافت فرش انجام می‌دهند و به فرش وصل می‌کنند.

پایین کشی:

عملی است که در حین بافت فرش انجام می‌گیرد و نیاز به مهارت زیادی دارد، در این روش چله‌ها به روش خاصی پایین کشیده می‌شود، ابتدا چله‌ها را به وسیله پیچ‌ها در دار فلزی یا گوه‌ها دارهای چوبی شل می‌کنیم، سپس قالی بافته شده را به صورتی که نظم چله‌ها به هم نخورد به وسلیه مهار و به سمت پایین می‌کشیم، که باعث می‌شود چله‌ها از پشت دار به روی دار منتقل می‌شود. مرحله تراز نمودن چله‌ها و فرش را انجام می‌دهیم، به نحوی که فاصله دم کار تا زیر دار حدود 10 سانتی‌متر باشد.

سپس عرض چله‌ها روی سردار را، یک بار دیگر کنترل می‌کنیم تا از پخش صحیح چله‌ها اطمینان حاصل کنیم، پس از انجام مراحل فوق شروع به سقت کردن چله به وسیله پیچ‌ها یا ( گوه‌ها ) می‌کنیم.

 نقش ورنگ:

طرح‌های گلیم برجسته اغلب ذهنی باف هستند همچنین از نقش‌ها و طرح‌هایی که با فرهنگ و باورهای منطقه عجین بوده مانند طرح‌های گلدانی، نقش‌های لچک ترنج، گل فرنگ، و هندسی، شکارگاهی، آیه‌ای، قوبا استفاده می‌شود.

ابزارها و لوازم مورد نیاز:

انواع دار:

1-دار افقی (دار زمینی یا دار خوابیده)  2_ دار عمودی

  دار افقی: ساده‌ترین و قدیمی‌ترین  دستگاه قالی بافی است که  به راحتی نصب می‌شود و بیشتر در ایلات و عشایر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

دار عمودی: این دار به صورت عمودی نصب می‌شود و به چهار نوع تقسیم می‌شود. 

اجزا اصلی دار عبارتند از سر دار، زیر دار و راست روها که در دو طرف راست و چپ دار قرار می‌گیرد.

دار مورد استفاده  در بافت گلیم برجسته ایلام دار عمودی و  شبیه دار تبریز است، به صورتی که تیر پایینی  (زیردار) و درموارد هم  تیر بالایی (سردار) قابلیت حرکت دارند و به وسیله پیچ ومهره تنظیم می‌شوند.

قلاب: این وسلیه از دسته، تیغه و قلاب تشکیل شده است. از قلاب، برای گرفتن تارها و از تیغه، برای بریدن پرزها استفاده می‌شود. از نکات مهم این است که قلاب را باید موازی چله‌ها نگاه داشت تا تیغه آن با چله‌ها تماس نداشته باشد و آن‌ها را پاره نکند.

قیچی: وسیله‌ای است فلزی که از دو قسمت دسته‌ها و تیغه‌ها تشکیل شده است و از آن برای چیدن اضافی سرریشه‌ها استفاده می‌شود واستفاده از آن نیاز به مهارت فراوان دارد، چون هرگونه بی‌دقتی در استفاده از آن باعث خراب شدن فرش می‌شود، همان قیچی خیاطی است که تیغه‌ای به قطر ارتفاع پرزها در یکی از لبه‌های آن لحیم می‌شود.

مواداولیه:

1_الیاف طبیعی (پشم، پنبه، ابریشم)

مواد اولیه این نوع گلیم، نخ پشمی ونخ پنبه‌ای است که از نخ پنبه‌ای برای تار (چله ) و از نخ پشمی برای گره و پود استفاده می‌شود.

2_الیاف مصنوعی:

نخ‌هایی هستند که در کارخانه‌ها به طریق مصنوعی، به وسیله مواد شیمیایی ساخته می‌شود و در بافت قالی‌های ماشینی استفاده می‌شوند.

   مراحل رنگرزی:

1_ابتدا پودر رنگزا به آب جوش اضافه می‌شود.

2_در مرحله بعد برای رسیدن به رنگ‌های مورد نظر پودرهای رنگی را با هم ترکیب کرده و هم می‌زنند.

3_سپس کلاف‌های پشمی را در محلول رنگی وارد می‌کنند.

4_پس از مدتی که کلاف‌ها درون ظرف باقی ماند، کلاف‌های پشمی را از دیگ‌های رنگرزی بیرون می‌آورند.

5_پس از شستشوی نهایی کلاف‌های پشمی رنگرزی شده را جهت خشک شدن آویزان می‌کنند.

  به دلیل حاصل خیز بودن منطقه از نظر دامپروری و کشاورزی وبه دلیل بافت عشایری منطقه، مواد اولیه برای دستبافت‌ها از جمله گلیم‌بافی در خود منطقه تهیه می‌شود. که از نظر اقتصادی حایز اهمیت است، ازعواملی که در ارتباط با بقای بافت گلیم نقش برجسته‌ می‌توان شمرد، نوع معیشت مردم است چرا که برای بیشتر زنان بافت‌گلیم ودریافت دستمزد آن علاوه بر کمک به گذران زندگی، در ایجاد خودباوری نیز موثراست، در حال حاضر در ایلام، بافندگان بسیاری به بافت گلیم نقش برجسته مشغول هستند. به همین دلیل این صنایع برای گسترش غنای فرهنگی منطقه و جذب گردشگر و در نتیجه رونق اجتماعی و اقتصادی استان ایلام، نقش قابل توجهی دار.د

انتهای پیام/