تعدد و تنوع بهره‌گیری از قسمت‌های مختلف این درخت به حدی در نوع خود بی‌نظیر است که به حق می‌توان صنایع‌دستی منطقه را تافته‌ای جدایی‌ناپذیر از محصولات این درخت دانست، چنانکه از برگ و لیف آن بادبزن بافته، از تیرک شاخه‌های آن برای ساخت دسته بادبزن استفاده می‌کنند، از لیف سخت اطراف آن بافته یا پادری می‌بافند و نیز از همین قسمت برای بافت ریسمان یا در اصطلاح محلی منال بافی بهره می‌برند.

در مجموع و علاوه بر تکیه صنایع‌دستی منطقه به محصولات درخت خرما، این مهم هم‌چنین باعث شده تا اهالی در روزگار گذشته؛ برای بذرافشانی و نیز کشتن درخت خرما مراسم آئینی برگزار کنند.

منال بافی، معرف استفاده بهینه از درخت خرما است و علاوه بر این، تکیه‌گاه معتبر دیگر صنایع یدی مردم بافق بشمار می‌رود.

معرفی منال بافی:

در مورد معنی لغوی منال نمی‌توان به مستندی دست یافت، مگر آنکه ریسمان در لهجه‌ی محلی به منال تغییر یافته باشد. هرچند که از حیث لغوی شباهتی میان آن دو نیست اما از حیث مفهومی و محتوای کار یکسان هستند. چنانکه ریسمان را فرهنگ لغت نویسان متشکل از «ریس» و کلمه نسبت «مان» می‌دانند که به تخفیف «رسمان» خوانده و «ریس» یا «رسن» چند لایه نخ به هم تابیده را گویند.

با توجه به اینکه هم‌اینک نیز در میان اهالی واژه‌ی «ریسمان» یا در تداول عامیانه «رسمون» به چشم می‌خورد و منال بسان بافت آن آسیب‌پذیر شده و رو به فراموشی است، لذا بعید نیست کار با الیاف سخت درخت خرما برای بافت طناب را منال بافی و حاصل کار «رسمون» خوانده شده که این لغت در دیگر مناطقی چون شوشتر نیز با همین تلفظ روایی دارد.

در رابطه با کاربرد منال نیز گفتنی است ریسمان تابیده‌شده از الیاف درخت خرما به عنوان طنابی محکم برای رفتن درون چاه، بالا رفتن از درخت خرما برای چیدن محصول آن، بافت پادری، به عنوان طناب در گچ‌بری، و هم‌اینک بیشتر برای محکم داشتن چوبه‌های داربست درخت انگور و .... استفاده می‌شود.

 مراحل انجام کار:

چنانکه در توصیف اولیه موضوع ذکر شد، ماده اولیه منال از لیف سخت گلوگاه درخت خرما فراهم می‌آید که در اصطلاح محلی بدان «سیس» می‌گویند.

1. پس از جدا کردن سیس از درخت که بسان حلقه‌هایی بر گرداگرد آن روییده است، آن را خیس می‌کنند تا علاوه بر شستشو، انعطاف‌پذیری بیشتری به خود گیرد.

2. با آماده شدن کلاف‌های سیس، بر اساس نوع کاربری ریسمان موردنیاز (از نظر کلفتی و نازکی قطر منال یا ریسمان) و هم‌چنین ارتفاع رشته‌ی موردنظر، مقداری از سیس اصلی جدا کرده و بر روی صفحه‌ای آن را مالش می‌دهند تا به صورت نیم طناب درآید. به این عمل نیز اصطلاحاً «فلته کردن» می‌گویند که همان فتیله نمودن است.

3. بر اساس آنکه درنهایت کار به چند متر ریسمان نیاز دارند، تعداد قطعات فلته ها متفاوت است. چنانکه تعیین متراژ ریسمان در اختیار منال باف بوده، از صد متر تا هزار متر متغیر است. معمولاً از هر کپه‌ی پنج تا شش کیلویی می‌توان صد متر منال به دست آورد.

4. پس از تهیه‌ی فلته ها به‌اندازه‌ی موردنیاز، این بار آن‌ها را مجدد با دست به هم تاب می‌دهند و این عمل تا بدان حد ادامه می‌یابد که کلیه‌ی فلته ها به‌هم‌بافته شده و به شکل ریسمان درآید.

5. در مرحله‌ی نهایی و پس‌ازآنکه فلته ها به هم بافته شد و به شکل ریسمان درآمد، آن را به شکل گلوله مانند پیچیده و برای جلوگیری از شکنندگی آن را در آب خیس می‌کنند. سپس آن را باز کرده و میان دو میخ بلند که در فاصله‌ی معینی از یکدیگر جای گرفته‌اند، قرار داده و برای مرتبه نهایی بار دیگر به هم تاب می‌دهند تا بدین ترتیب منال استحکام خود را به دست آورد. لازم به ذکر است همه این مراتب با دست صورت می‌پذیرد و به دلیل سخت بودن جنس سیس تاب دادن فلته ها کاری مشکل است.

در مجموع و بسته به مهارت استادکاران برای بافت صد متر منال یک تا دو ساعت وقت نیاز است و حاصل کار آنکه ریسمان فراهم‌شده نه‌تنها استحکام بالایی دارد که بسته به نوع مصرف، قطر منال را می‌توان با کم‌وزیاد کردن تعداد فلته ها متفاوت کرد، چنانکه منال مخصوص کمند خرما چینی کلفت‌تر و برای استفاده در بافت بافته یا پادری نازک‌تر است.

ابزار و اشیاء وابسته:

مواد اولیه: لیف سخت یا همان در اصطلاح محلی سیس درخت خرما.

تاریخچه:

با توجه به شهرت بافق به عنوان منطقه خرماخیز یزد، در کنار صنایع‌دستی وابسته به درخت خرما، منال بافی از روزگاران گذشته در دو بُعد حائز اهمیت بوده است: نخست در مقام تهیه ماده اولیه برای دیگر صنایع‌دستی حصیری وابسته چون: بافته بافی، و دوم به صورت مجزا که حاصل آن به صورت ریسمان بوده و برای مصارف مقنیان، خرما چینی، گچ‌بری و... بکار می‌رفته است.

تأثیر موضـوع مطرح‌شده بر مـوارد اجتماعی- اقـتصادی- فرهـنگی- جغرافـیایـی- کالبدی و .....

منال بافی را می‌توان در قابی از بهره‌گیری بهینه از محیط و درختان پیرامون دانست که در چارچوبه‌ی دنیای سنتی مفهوم می‌یافت. دنیایی که هم‌ردیف صنایع‌دستی، غذایی و پوشاک معرف گستردگی تولیدات داخلی برآمده از مواد اولیه موجود در هر منطقه بود.

این صنعت دستی معرف استفاده بهینه از درخت خرما است که از بیش‌ترین تعداد در شهرستان بافق برخوردار است و علاوه بر این، تکیه‌گاه معتبر دیگر صنایع یدی مردم بافق بشمار می‌رود. باتوجه به فراوانی درخت نخل درشهرستان بافق این حرفه دراکثر خانه‌ها درشهرستان بافق انجام می‌شود.

ارزیابی میزان در خطر بودن موضوع و ضرورت حفظ آن:

هرچند در گذشته و بنا به ضرورت زمانی، موارد مصرفی اکثر مناطق ایران حالت خود تولیدی داشته و بهره‌گیری از طبیعت و محیط جغرافیایی به مراتب و با آسیب‌پذیری کمتر صورت می‌پذیرفته است، امّا بسان بخش های متنوعی از دیگر صنایع، خوراک‌ها، پوشش و ... وابسته به روزگار سنتی، منال بافی نیز در معرض نابودی است و به‌واقع در قیاس با دیگر صنایع‌دستی حصیری چون بادبزن بافی (خاصه اسمی) که نام برداری خود را تا حد بیشتری در منطقه حفظ کرده است.

با توجه به اینکه این رشته در سال‌های اخیر چندان مورد استقبال نبوده و روبه فراموشی رفته است، لذا هنرمندان باذوق بافقی به‌منظور احیاء آن با تلفیق این هنر با دیگر رشته‌های صنایع‌دستی شهرستان، محصولات جدید و کاربردی نظیر آویز، قندان، آجیل‌خوری و… تولید کردند.

مهارت منال بافی در تیرماه سال ۱۳۹۹ در فهرست میراث ناملموس کشور با شماره ۲۱۴۲ به ثبت رسیده است.

گزارش: نجمه میثاق، کارشناس روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یزد

انتهای پیام/