میراث آریا: اهمیت و قدمت آیینهای محرم در مازندران که ریشه در تاریخ، باورهای دینی و فرهنگ بومی دارد باعث شده که از ۱۹۵ آیین ثبت شده، ۲۵ آیین ناملموس مربوط به محرم در لیست آثار ملی به ثبت برسد و برای نسل آینده به یادگار بماند که به برخی از آن در ادامه میپردازیم.
تکیه دوستن (takkiye davesten) در استـان مازندران
تکیه دوستن(takkiyeh davesten) از واژگان تبری و به معنی «تکیه بستن»، نـام آیینی است که عزاداران شیعی، دو تا سه روز پیش از ماه محرم به جهت آماده سازی مقدمات مراسم عزاداری با غبار روبی، آراستن و آذین بندی تکایا و مساجد به اجرا درمیآورند.
مشال پلیته (mešāl pelite) روستای گرجی محله شهرستان بهشهر
مشال پلیته (mešāl pelite) از واژگان تبری و به معنی پارچه مشعل، نام آیینی است که از سوی کودکان و نوجوانان در دو یا سه روز پیش از فرارسیدن مـاه محرم برای جمع آوری پارچههای مستعمل برای ایجاد روشنایی در صحن و حیاط حسینیهها در شبهای عزا داری برگزار می شود.
مراسم منبرکشی
مراسم منبرکشی از جمله مراسم ایام محرم است که در محلههای قدیمی شهرستان ساری اجرا میشود. کسانی که خادمین منبر هستند و نسل به نسل منبر را نگهداری میکنند چند روز قبل از اجرای مراسم منبر را بیرون آورده و یک پارچه سبز بر روی آن میاندازند از اذان صبح خادمین منبر در روز تاسوعا مشغول پخت برنج نذری می شوند،که این برنج بعنوان تبرک در میان عزاداران تخس میشود.
دسته عزاداران خصوصاً گروه زنان به پای منبرها رفته و به منبر که می رسند با ذکر صلوات از زیر منبر رد می شوند و پارچه ی سبزی بعنوان دخیل برای ادای نذرشان به منبر گره می زنند و شمع را داخل تشت پر از گل که بر روی منبر قرار دارد روشن میکنند و چنانچه نذری داشته باشند که شامل خرما،یا شربت و یا مبلغی پول به خادم منبر میدهند تا حاجت آنها برآورده شود.
در گذشته برخی از افراد برای گرفتن حاجت پابرهنه برای روشن کردن شمع به پای منبر میرفتند و عدهای نیز سر یا شانه خود را گل مالی میکردند. در ساری رسم بر این بود که شمع بلندی را به پای منبر آورده وروشن میکردند اما امروزه این رسم از بین رفته است. این مراسم تا پاسی از نیمه شب ادامه دارد. اهالی معتقدند زیارت منبر و عبور از زیر آن یک سال سلامتی خانواده را تضمین میکند.
سنت آیینی مذهبی طعام دهی فرمابزوئن farmã bazoen در استان مازندران
یکی از شیوههای عزاداری در ایام دهه ی محرم در مازندران، طعام دهی در شهرستان میاندرود،شهر سورک یک سنت دیرین و کهن است که نسل به نسل بصورت سینه به سینه پدران به فرزنان خود وصیت میکنند در این روز کلیه ساکنان این شهر با هزینه شخصی با توجه به توان مالی، از عزاداران حسینی که از اقصی نقاط استان جهت انجام سوگواری آقا امام حسین(ع) به این روستا میآیند در منازل خود برای صرف نهار دعوت و پذیرایی میکنند و بطور کل در تمامی خانههای این شهر باز است و هرکسی میتواند به میل خود وارد شود چراکه اهالی معتقدند سفره آن روز مخصوص آقا امام حسین(ع) است واهالی این شهر خدمتگزار آقا هستند. این کار به مرور به سور معروف شد و وجه تسمیه شهر سورک به معنی شهری که سور میدهد شناخته شد. این روش پسندیده هنوز هم هر ساله ادامه دارد به طوری که در سالهای اخیر در روز عاشورا اهالی محل به جمعیتی در حدود ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر ناهار میدهند.
مراسم آیینی مذهبی علم گردانی در هزارجریب(شهرستان نکا)
«علم» در عزاداری محرم نمادیاز قدرت، عظمت و شجاعت حضرت ابوالفضل العباس(ع) است که در جنگ با یزیدیان موجب امیدواری یاران امامحسین(ع) و ترس دشمنان بود. برافراشته بودن علم حضرت ابوالفضل(ع) در واقعه عاشورا نشان از این بود که رزمنده شجاع میدان در حال جنگ و به دفاع ادامه میدهد، ولی زمانی که علم از دوش علمدار بر زمین افتاد اصحاب امام حسین(ع) نگران میشدند. آیین علمگردانی از معدود آیینهایی است که از گذشتههای دور باقی مانده است و هرساله توسط بومیان منطقه به گونهای خاص اجرا میشود و در واقع اعمال تکرار پذیری است که با پشتوانه باوری و اعتقادی هم اکنون هر ساله برگزار میشود.
کربزنی نماد ندامت طوایف پیمانشکن قیام عاشورا
مراسم آیینی مذهبی کرب زنی در استان مازندران از دیگر شیوههای عزاداری شیعیان ایرانی، خاصه اقوام ساکن در استانهای شمالی ایران: مازندران و شرق گیلان است که آن را کَربْ زَنی karp zani می خوانده اند. نام این آیین، در مازندران به گونه پیش گفته و در شرق گیلان با اندکی تفاوت: «کآرْبْ زنی»( karp zani) تلفظ میشود. «کرب زنی» معمولاٌ در ماه محرم و در دهه ی نخستین این ماه برگزار می شده که موسوم به عاشورا و مصادف با سالگرد شهید شدن امام سوم شیعیان:«حسین ابن علی(ع) است.
این آیین نشان دهنده حرکاتی نمادین از عملکرد نادمانه اقوام و طوایفی است که به هنگام وقوع نبرد، میان امام سوم شیعیان: حسین ابن علی(ع) و یزید بن معاویه در دشت نینوا و صحرای کربلا ساکن بودند. کرب قطعه چوبی است تراشیده شده به اندازهای کف دست که سطح بیرونی آن صاف است و در کف دست قرار می گیرد به آهنگ نوحهای که خوانده می شود، بر هم کوبیده میشود.
مراسم آقا سلام روستای باغدشت شهرستان قائمشهر؛
در خصوص سنت آقا سلام می توان چنین گفت : از سالهای گذشته دستههای عزادار به همراه علم وارد محوطه امامزاده حیدر شده و در مقابل صحن امامزاده سلام می دادند. اما در طی ۲ سال گذشته بدون علم عزاداری میکنند. در کتاب از آستارا تا استر آباد رابینو که متعلق به دوران قاجاریه است از بقعه امامزاده حیدر ذکر شده است. به گفته اهالی و خادم امامزاده این آیین همه ساله بصورت خود جوش از گذشتههای دور( دوره قاجاریه ) در این مکان برگزار میشد. از سال ۱۳۶۷ این سنت با برنامه ریزی اجرا می شود.
آیین سوگواری ماه محرم در سوادکوه
به استناد کتاب تاریخ ایران در قرون نخستین اسلام ، برتولد اشپولر ، ترجمه جواد فلاطوری ؛ انتشارات علمی و فرهنگی : جلد اول؛ در سال ۵۸۰ هجری قمری فرمانروای طبرستان تقریباً ۳۰۰۰تن از سادات را از راه دور دست، دور خود جمع کرد. به طوری که امروز سوادکوه آرامگاه بیش از ۱۵۰ تن از سادات علوی ( امامزادهها ) است اکثر امامزادههای سوادکوه از فرزندان و نوادگان امام موسی کاظم (ع) هستند. حضور مرقد مطهر امامزاده حمزه که از اولاد امام موسی کاظم (ع) است. امامزاده قاسم در روستای چالی شیرگاه، امامزاده یونس رضا روستای منگل شیرگاه، امامزاده ابوطالب بن موسی کاظم (ع).همچنین امامزادهگانی همچون امامزاده عبدالحق فرزند امام موسی کاظم (ع )در زیرآب، برج مقبره امامزاده عبدالله لاجیم مربوط به دوره آل زیار ۴۱۳ ه ق، )) (کتاب از آستارا تا استر آباد رابینو ، دکتر منوچهرستوده ؛ جلد چهارم ، چاپ بهمن ۱۳۵۱ص ۳۳۶ )، موجب شده تا عزاداری در ایام محرم با سبک و سیاق خاصی برگزار شود.
با نزدیک شدن ماه محرم، خادمین و بزرگان مناطق مختلف سوادکوه برای تدارکات و هزینه مراسم، برگزاری آیینهای عزاداری ، مکانهای اجرا ، مسیر دسته رویها، تاریخ و ساعات انجام مراسم برنامه ریزی میکنند. در کنار دسته رویها، تعزیه اما یکی از شاخصترین آیین سنتی این منطقه محسوب میشود که از هفتم ماه محرم تعزیه در روستای کچیت، هشتم ماه محرم در روستای سی پی، نهم ماه محرم در پیرنعیم و در دهم ماه محرم در روستای اتو با محوریت شهر شیرگاه برگزار میشود. حضور این مقابر مطهر به سوگواری سالار شهیدان در سوادکوه و بطور خاص در شیرگاه جلوه و جلال خاصی داده است.
سنت مذهبی گهرهبندی ( Gareh bandi )حضرت علی اصغر(ع) در روستای دیوا، شهرستان بابل
سنت گهواره بندی یکی از آیینهای عزاداری ماه محرم در روستای دیوا از توابع شهرستان بابل است که از سالیان دور در روز عاشورا برگزار میشود. کودکان این روستا در روز عاشورا گهوارهای را به نیت گهواره حضرت علی اصغر، با پارچه سبز تزیین کرده و دستهایی از کودکان به همراه گهواره در سطح روستا با نوحه خوانی و زنجیر زنی به را ه میافتند. خانوادههایی که فرزند بیمار دارند کودک را به نیت شفا درون این گهواره میخوابانند. بانوانی که در انتظار فرزندی هستند به نیت بارور شدن به این گهواره نذر میکنند و بر گهواره دخیل میبندد تا نذرشان ادا شود. اکثریت کودکان دسته عزادار گهواره را کودکانی تشکیل می دهند که والدینشان در سالهای قبل به همین گهواره نذر کردهاند.
سوگواری ماه محرم در روستای تلاوک ( tela vok ) بخش دودانگه شهرستان ساری
سوگواری مردم منطقه برای پیشوای سوم شیعیان موجب همبستگی میان اهالی دودانگه میشود زیرا در روزهای عزاداری محرم اهالی گرد هم میآیند و در فضایی کاملا صمیمی به عزاداری می پردازند که این به تنهایی یک نوع هویت جمعی برای این منطقه بشمار میآید و در واقع اتحاد مردم منطقه را می رساند. همچنین شور و شوق جانبازی را در بستر احساس علمداران دیندار و معتقد منطقه بر میانگیزد و اندیشه استقبال از شهادت برای دستیابی به حیات ابدی را در ذهن جمعی تقویت میکند.
مراسم مذهبی شام غریبان استـان مازندران مسجد میر ملک راجوب شهرستان رامسر
مراسم شام غریبان از جمله مراسم ایام محرم است که در محلههای قدیمی شهرستان رامسر همه ساله اجرا میشود. مراسم شام غریبان استعارهای است بر مصیبتی که بر خاندان اهل بیت پس از ظهر عاشورا بر غربت آنها در آن عصر شوم، عزیزانی که بر خاک فتاده بودند و راه دوری را که باید در اسارت تا شام طی میکردند؛ برگزار میشود.
مراسم قوم بنی اسد استـان مازندران
مراسم آیینی عاشورایی قوم بنی اسد بر گرفته از واقعه تاریخی تدفین اجساد مطهر شهداء بوسیله قبیله بنی اسد در سیزدهم محرم سال ۶۱ هجری است.
مراسم آیینی مذهبی صبح ترور Sobhe teror روستای ماهفروزمحله شهرستان ساری
این مراسم توسط گروهی از سادات و رشانیق پایهگذاری شده است. مراسم به این صورت اجرا میشود، که پس از علم گردانی و دسته روی در شب تاسوعای حسینی اهالی محل در حیاط امامزاده جمع میشوند. پس از اذان مغرب و اطعام دهی عزاداران با مداحی و سینه زنی از شب تیره میخواهند که به صبح ختم نشود اوج مراسم در لحظاتی مانده به طلو صبح است عزاداران با پاهای برهنه در حالی که دستها را بر سر میکوبند از مسجد به سمت امامزاده به راه میافتند و اشعاری در باب خواهش از صبح که طلوع نکند میخوانند زیرا با طلوع خورشید، روز عاشورا آغاز میشود و امام حسین و یارانش شهید میشوند. بر اساس مستندات موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی این آیین نخستین بار در دوره قاجاریه آغاز شد. در خصوص قدمت اجرای این آیین در روستای ماهفروزمحله گفته میشود در دوره صفویه این منطقه دچار بیماری واگیردار شد و عده زیادی فوت شدند اهالی به نیت ریشه کن شدن این بیماری و نجات ساکنین نذر کردند که همه ساله این سنت را برگزار کنند.
آیین مذهبی کرنانوازی در شهرستان رامسر
آیین کرنا نوازی در روز عاشورا در سوگ اما حسین(ع) و زنده نگه داشتن قیام عاشورا در منطقه تنکابن، آخوند محله، نارنجبن، طالش محله، فتوکپی و سادات محله و بخشهایی از استان گیلان اجرا میشود. اجرای این آیین مسیر ثابتی دارد که با گذر از سه مسجد قدیمی در نارنجبن و دو مسجد در آخوند محله به اتمام میرسد.
محرم پلاخوار در منطقه چهار دانگه شهر کیاسر شهرستان ساری
یکی از رسوم ماندگار در شهر کیاسر، محرم پلاخور است. کیاسر که از گذشته شامل ده محله بود هر محله اطعامدهی یک روز در دهه محرم را برعهده دارد.
در این ایام در مناطق مختلف شهر به طور وسیع شروع به اطعامدهی میکنند محلیها به این مراسم پلاخوار میگویند. در این ایام دهه اول، وقتی نوای بسمالله بسمالله به گوشتان خورد یعنی دعوتین.
در این مراسم خبری از قاشق و چنگال نیست. به سنت قدیمی با آفتابه لگن مسی که دور داده میشود دستان شسته میشود. بشقاب غذا را که جلویتان گذاشتند دست نزنید تا به بقیه هم برسد بعد از ذکر بسمالله توسط بانی، مراسم آغاز میشود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه فرصت هست چراکه میهمانان زیادی برای صرف غذا پشت در منتظر هستند در پایان مراسم مسنترین فرد حاضر فاتحهای را نثار اموات بانیان میکند و بقیه حضار میگویند سیدالشهدا این نذر شما را قبول کند و مراسم با دکر تشکر بانی از حضور میهمان برای صرف غذا تمام میشود و اجازه خروج میهمان داده میشود.
البته باید گفت این مراسم کاملا مردانه است.
آیینهای عاشورایی در مازندران تلفیقی از اعتقادات مذهبی، فرهنگ بومی و هنر نمایشی است. این آیینها نهتنها تجلی عشق به اهلبیت (ع) هستند، بلکه نقش مهمی در حفظ همبستگی اجتماعی، انتقال فرهنگی و پویایی دین در جامعه دارند. حفظ و مستندسازی این آیینها برای نسل آینده، ضرورتی فرهنگی و دینی است.
انتهای پیام/
نظر شما