میراث آریا: در فرهنگ جغرافیایی ایران چنین معرفی شده است: «نیگنان نام یکی از دهستان‌های بخش بشرویه شهرستان فردوس است که در شمال غربی بشرویه واقع است. این دهستان از ۳۰ آبادی تشکیل شده و مجموع نفوس آن در حدود ۱۳۲۰ نفر است. دهستان نیگنان نسبت به جمعیت و وسعت منطقه و تعداد قراء با سایر دهستان‌ها تفاوت فاحشی دارد زیرا ساکنین قراء دهستان به واسطه خشکسالی‌های متوالی به سایر شهرستان‌ها پراکنده شده‌اند.»

پیشه و محصولات کشاورزی مردم نیگنان

پیشه بیشتر مردم این روستا کشاورزی و دامداری است. محصولات عمده کشاورزی آن شامل گندم، جو، زعفران و پنبه می‌شود که به صورت آبی کشت می‌شوند. امروزه روستای نیگنان به دو بخش «پایین ده» و «بالا ده» تقسیم شده است که مشخصه و وجه تمایز آن، بافت تاریخی سالم اما خالی از سکنه پایین ده است.

ریشه‌های نام نیگنان؛ افسانه‌ها و واقعیت‌ها

سیدامیر سلیمانی رباطی، مسئول میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان بشرویه، در خصوص وجه تسمیه روستا می‌گوید:

• برخی معتقدند در گذشته نان‌های خوبی در این روستا پخته می‌شده و به همین دلیل نام نیک‌نان به نیگنان تغییر یافته است.

• گروهی دیگر بر این باورند که به واسطه کویری بودن منطقه و وجود نیزارها، مردم از این محل نی می‌برده‌اند و «نی‌کنان» به «نیگنان» تبدیل شده است.

 •نظریه دیگری نیگنان را برگرفته از «نیک نام» می‌داند که وجود نام‌آورانی مانند داوود نیگنانی را دلیل نام‌گذاری می‌داند.

 •برخی نیز معتقدند نام روستا برگرفته از «نگینو» (مشبه به نگین) است که در گذر زمان به نیگنان تغییر کرده است.

معماری و بافت تاریخی روستا

سلیمانی رباطی درباره معماری بافت قدیم روستا اظهار کرد: ترک اهالی به نقطه غربی بافت تاریخی و شکل‌گیری روستای جدید سبب شده است بافت قدیم دست‌نخورده و تقریباً سالم باقی بماند. از مهم‌ترین شاخصه‌های این بافت می‌توان به خشت و گلی بودن، انسجام بافت روستا، وجود بناهای عام‌المنفعه مانند مسجد و حسینیه تاریخی، آب‌انبار، کاروانسرا، منازل اعیانی، برج و بارو و بناهای مسکونی اشاره کرد.

سبک معماری نیگنان؛ تلفیقی از بومی و غیر بومی

مطالعات پژوهشی بافت تاریخی روستاهای بشرویه نشان می‌دهد معماری نیگنان بر اساس الگوهای نیارشی استادانه و تهرنگ‌های استاندارد، از دوره صفوی تا قاجار ساخته شده است. شباهت تامّی با معماری شهر بشرویه وجود دارد. منازل مسکونی علاوه بر ویژگی‌های بومی، شاخصه‌های معماری غیر بومی را نیز دارا هستند. این موضوع به دلیل قرارگیری روستا در مسیرهای مهم مواصلاتی دوران اسلامی است که عبور کاروانیان و مبادلات فرهنگی، بر کیفیت زندگی اقتصادی مردم تأثیر گذاشته و سبب شده نیگنان به روستای تاجرنشینی تبدیل شود.

نیگنان در متون تاریخی

با استناد به کتاب «سرزمین جاوید و خداوند الموت» نیگنان در اوایل حکومت ساسانیان روستایی آباد و سرسبز بوده است.

همچنین در کتاب «خداوند الموت» آمده است که داوود نیگنانی، از مبارزان مکتب اسماعیلی، خود را اهل این قصبه بزرگ در جنوب خراسان معرفی کرده است.

تاریخ شکل‌گیری بافت تاریخی نیگنان

بافت تاریخی نیگنان از نظر انسجام و سبک‌های معماری در استان خراسان جنوبی کم‌نظیر است. شناسایی قطعات سفال پیش از اسلام نشان از قدمت سکونت در این نقطه به قبل از اسلام دارد. مطالعات معماری، شکل‌گیری روستا را به قرون میانی اسلام نسبت می‌دهد اما تیپیک روستا در دوره صفوی به انسجام فعلی می‌رسد. قرارگیری در کنار راه‌های ارتباطی مهم به مشهد و وجود بارانداز کاروانیان تأثیر عمیقی در زندگی مردم داشته و سبک بناهای پایین ده از قوه اقتصادی بالای مردم حکایت دارد.

اهمیت بافت تاریخی در حیات فرهنگی و اقتصادی بشرویه

نیگنان در استان خراسان جنوبی از منظر انسجام بافت و سبک معماری، بی‌نظیر است. ترک اهالی روستا و انتقال به نقطه جدید باعث شده بافت قدیم سالم بماند و مداخلات معماری مدرن در آن دیده نشود. این بافت روستایی علاوه بر بناهای مسکونی، دارای بناهای عام‌المنفعه همچون مسجد، حمام، حسینیه، پایاب و کاروانسراست و در مجاورت خط آهن سراسری قرار دارد. نزدیکی به کویر نمک و سایر پتانسیل‌ها می‌تواند روستا را به قطب فرهنگی و اقتصادی تبدیل کند.

فرهنگ و زندگی مردم نیگنان امروز

مردم نیگنان از دیرباز به ادب و فرهنگ مشهور بوده‌اند. امروزه اکثر ساکنین را افراد سالخورده تشکیل می‌دهند و جمعیت جوان به استان‌های دیگر مهاجرت کرده‌اند. در ایام خاص مانند محرم و نوروز، مردم دسته‌جمعی به روستا بازمی‌گردند. اما میل به ساخت و سازهای مدرن در روستای جدید، بافت تاریخی را مهجور و خالی از سکنه کرده است.

شب چراغانی «کوکرنگ‌ها» (جغد به گویش محلی) و مهمانی «سیغ‌ها» (گرد و خاک‌های کویری به گویش محلی) نماد این روزهای نیگنان است.

ضرورت حفاظت و احیای نیگنان

وجود بافت‌های تاریخی دارای سکنه با تداخل معماری مدرن یا بدون سکنه در استان زیاد است، اما نیگنان منحصر به فرد است. این روستا مانند موزه‌ای از معماری قرون میانی اسلام تا دوره قاجار و فرهنگ مردم‌شناسی بکری است که می‌تواند به پایگاه پژوهشی دانشگاهی تبدیل شود. نیگنان می‌تواند «اصفهک» دوم بشرویه باشد، با این تفاوت که ظرفیت‌های آن پابرجاست و نیاز به حمایت دولت برای مرمت و پژوهش دارد.

تجربه موفق احیای بافت تاریخی اصفهک

در استان شاهد رویداد بزرگ مشارکت اجتماعی در احیای بافت تاریخی روستای اصفهک بودیم؛ مشارکتی که نام مردم را در تاریخ معماری استان برجسته کرد. این مشارکت نشان داد که از ویران شده‌ها و فراموش شده‌ها می‌توان شکوه آفرید.

نیگنان گمنام اما ارزشمند

نیگنان در استان بی‌نظیر اما متأسفانه گمنام و مهجور است. با همه داشته‌های فرهنگی و تاریخی، در معرض بادهای کویری قرار دارد و تا جامعه محلی به اهمیت آن پی نبرند، کاری از پیش نخواهد رفت. بشرویه می‌تواند اصفهک دیگری خلق کند و نیگنان را به جایگاه شایسته‌اش بازگرداند.

انتهای پیام/