میراث آریا: عمارت تاریخی مفخم، نگین معماری قاجاری در بجنورد، اکنون میزبان دو موزه مهم در دل خود است؛ موزه باستانشناسی و مردمشناسی. جایی که روایتهای هزارساله در کنار آیینها و هنرهای زنده امروز، تصویری چندلایه از فرهنگ و هویت مردم خراسان شمالی را به نمایش میگذارند.
موزه باستانشناسی؛ از تپههای خاموش تا ویترینهای زنده
موزه باستانشناسی در طبقه فوقانی عمارت مفخم قرار دارد و در پنج بخش اصلی با عنوانهای «پیش از تاریخ»، «تاریخی»، «اسلامی»، «سکه و مهر»، و «مرکز ساماندهی سفال» سامانیافته است. در تالار جنوبی این طبقه نیز که وسیعترین و باشکوهترین فضای بناست، تالار همایش قرار دارد؛ محلی برای برگزاری نشستها، گردهماییها و دُرسخنیهای تخصصی.
بخش پیش از تاریخ
این بخش به نمایش آثار مرتبط با زندگی بشر پیش از اختراع خط و نوشتار (تا هزاره چهارم پیش از میلاد) اختصاص دارد. هرچند پژوهشهای باستانشناختی در خراسان شمالی هنوز در ابتدای راه است، اما یافتههایی از محوطههایی چون تپه یام فاروج، تپه دوین، تپه ارگ نادری شیروان، قلعهخان، شهرآوا در مانه و سملقان، تپه حیدران، تپه پهلوان جاجرم و تپه قمری اسفراین، قدمت حضور انسان در این منطقه را هزاران سال به عقب میبرد. از برجستهترین آثار این بخش میتوان به بقایای تدفینی، ظروف سفالی و ابزارهای سنگی مکشوفه از تپه قلعهخان (کاوش شده در سال ۱۳۸۵) اشاره کرد.
بخشهای تاریخی و اسلامی
این بخشها، سیر تحول فرهنگ و تمدن این منطقه را از آغاز دوران تاریخی تا دورههای اسلامی نمایش میدهند. ظروف سفالی لعابدار، مهرها، زیورآلات، قطعات نسخ خطی و آثار معماری گواهیاند بر تعاملات فرهنگی، دینی و اقتصادی مردمان این سرزمین در ادوار مختلف.
بخش سکه و مهر
در این بخش، مجموعهای از سکهها و مهرهای تاریخی از دوران هخامنشی تا صفویه و قاجاریه گردآوری شدهاند. این اشیا نهتنها ارزش مادی که اسناد مهمی از تاریخ سیاست، اقتصاد و هنر ایران هستند.
مرکز ساماندهی سفال
این مرکز باهدف حفاظت، مرمت و معرفی آثار سفالی ایجاد شده و روند تخصصی بررسی و ثبت آثار سفالی مکشوفه در استان را پیگیری میکند.
موزه مردمشناسی؛ روایت دستها، رسمها، آیینها
در طبقه همکف عمارت مفخم، موزه مردمشناسی قرار دارد؛ فضایی زنده و پر رنگ که با دستان هنرمندان خراسان شمالی پیوند خورده است. این بخش با نمایش مشاغل، آیینها و تولیدات سنتی مردم منطقه، از نساجی گرفته تا نمدمالی، از سفرههای آیینی تا پوشاک محلی، تصویر کاملی از زندگی بومیان شمال خراسان را بازآفرینی میکند.
چادرشب؛ روایت بافتههای مادرانه
چادرشب پارچهای سنتیست با نقشهایی چهارخانه و راهدار، که با استفاده از دستگاه نساجی دووردی یا چهاروردی و ماکو، در عرضهایی بین ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر بافته میشود. این پارچه که اغلب در کارگاههای خانگی تولید میشود، میراثی است زنانه؛ مادربزرگ به دختر، و دختر به نوه منتقل میکند.
چادرشب تنها یک پارچه نیست؛ نمادی از مهربانی، صبر و مهارت زنانه در دل خانههای خراسان شمالی است. این هنر سنتی همراه با سایر بافتههای دستی چون حوله، دستمال و سفره، چهرهای زنده به فرهنگ نساجی بومی استان بخشیده است.
نمدمالی؛ هنر فراموششده پشم و اراده
نمدمالی یکی از مشاغل سنتی رو به فراموشی استان است که زمانی سراسر منطقه را در بر میگرفت. با کاهش تقاضا، این حرفه امروز بهشکل محدود و عمدتاً برای تولیدات تزیینی صنایعدستی دنبال میشود. مواد اولیه آن پشم حیوانات اهلی مانند گوسفند و شتر است که با ورز دادن و فشردهسازی در شرایط خاص، به نمد تبدیل میشود. از مهمترین فرآوردههای نمدی میتوان به زیرانداز، کلاه نمدی و نمدچوخه (پالتویی برای چوپانان) اشاره کرد.
سفرههای آیینی؛ جغرافیای مقدسِ نذر و نوروز
در هر تمدن و فرهنگی، آیین خوردن و آشامیدن، بستری است برای بازنمایی ارزشها و هویتها. در خراسان شمالی نیز سفرههای آیینی، از سفرهی ملی هفتسین گرفته تا سفرههای نذر و سفرههای گذار چون «آققویون»، بهمثابه آئینههایی از باور و پیوند انسانی، در دل مراسم و مناسک حضوری فعال دارند.
این سفرهها تنها محمل خوردن نیستند، بلکه نمادهایی از باور، همبستگی و حضور در دل زیست جمعیاند.
در کنار هنرهای سنتی و آثار موزهای، خراسان شمالی با خوراکهایی شناخته میشود که طعم خاطره دارند. یکی از برجستهترین این خوراکها، «نخودآشی» است؛ غذای سنتی، سالم و گیاهی که از ترکیب نخود، بلغور گندم، اسفناج، پیاز و ادویهجات محلی پخته میشود. این آش با رنگ سبز مایل به زرد و عطر گیاهان کوهی، جایگاه ویژهای در سفرههای آیینی و مناسبتهای محلی دارد.
این خوراک محبوب، با شماره ۳۰۱۴ در تاریخ ۳۰ بهمن ۱۴۰۲ در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت ملی شد؛ ثبت این غذا، نهفقط ثبت یک دستور پخت، بلکه ثبت بخشی از حافظهی خوراکی و فرهنگی مردم این خطه است.
خراسان شمالی، با همه زیباییهای طبیعیاش، در هنر مردمانش تجلی یافته است؛ از دستهای بافنده چادرشب تا نمدمالان فراموش شده، از تدفینهای پیشاتاریخی تا سکههای کهن، از طعم نخودآش تا رنگ سفرههای نذر، همه و همه روایتیاند از یک اقلیم، یک تاریخ و یک فرهنگ زنده.
عمارت مفخم با میزبانی از این میراث ملموس و ناملموس، نه فقط یک بنای تاریخی، بلکه قلب تپنده فرهنگ خراسان شمالیست؛ قلبی که هنوز برای گذشته میتپد، اما نگاهش به آینده است.
انتهای پیام/
نظر شما