مطالعه و بررسی ظروف سفالی ایران، افزون بر آشنایی بافرهنگ‌ها در سلسله‌ها و ادوار مختلف، تداوم تأثیرات این هنر را در هر دوره آشکار می‌سازد، شیوه‌های ساخت و تزیین به‌ویژه در خصوص نقوش به‌عنوان عنصر اصلی تزیینی در سفالینه‌ها بارزترین اسناد تداوم تأثیرات در این اشیا هستند.
در میان انواع ظروف سفالی و سرامیکی تولیدشده در دورهای گذشته شیوه ساخت و تزیین ظروف با تفاوت‌هایی تداوم داشته‌اند و تأثیرات آن‌ها در شکل، رنگ و طرح و نقش نمونه‌های آتی کاملاً ملموس است؛ اما در میان انواع سفالینه‌های استهبان گروهی از ظروف سرامیکی‌اند که با قدمت تاریخی تولیدی از دیرباز هرچند نظر شیوه ساخت تغییر چندانی نکرده‌اند، ازنظر نقش و رنگ و شیوه طراحی با ظروف پلی کروم صفوی و دوره‌های دیگر تفاوت دارند.
صنایع‌دستی از دیرباز تاکنون فارغ از وجه هنری در معرفی جلوه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع و اقوام مختلف نقش عمده‌ای را ایفا کرده است که هریک از این وجوه به‌تنهایی قابلیت اثبات بر معیشت و فرهنگ مردم رادارند.
صنایع‌دستی حاصل فکر، عمل، ابتکار و خلاقیت سازنده آن است که انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزاردستی تهیه و ساخته می‌شوند و همین عامل وجه تمایز این‌گونه محصولات از مصنوعات مشابه و کارخانه‌ای است.
با توجه به پیشینه هنر سفال و سرامیک‌سازی استهبان می‌توان گفت تاریخ شکل‌گیری آن به دوران قبل از قاجار می‌رسد.
هنر سفال و سرامیک در مناطق شاخص ایران دارای فنون و ویژگی‌های هنری متنوعی است که باوجود تمام مشکلات و بهره‌گیری از این فنون و ویژگی‌ها توانسته است تاکنون به حیات خود ادامه دهد. وجود کارگاه‌های متعدد در شهرهای نطنز، میبد، لالجین، شهرضا، قم و استهبان، خود دلیل بر این مدعا است.
معرفی محصولات سفال و سرامیک استهبان
سفال (pottery)
دسته‌ای از سرامیک است که با خاک رس و سایر خاک‌ها شامل سیلیس، کائولن، بالکلی، بنتونیت ساخته‌شده است.
سرامیک (ceramic)
به مواد کانی غیرفلزی که حداقل در دمای ۶۰۰ درجه سلسیوس پخته می‌شوند، سرامیک می‌گویند، به این مفهوم که علاوه بر این‌که معدنی هستند درعین‌حال خواص فلزی ندارند.
سفال لعاب‌دار (glazed pottery)
سفالینه‌هایی که پس از ساخته‌شدن، با یک‌لایه شیشه‌ای پوشیده، تزیین‌شده و به کوره انتقال داده می‌شوند.
سفال لعاب‌دار استهبان (Stahban glazed pottery)
سفالینه‌هایی که با بدنه سفید یک‌بار پخت با نقاشی زیر لعابی هستند.
در استهبان دو نوع بدنه ساخته می‌شود که مواد و مصالح اولیه به روش کاملاً سنتی، در کارگاه و از معادن اطراف شهر یا از دیگر مناطق هم‌جوار تهیه و مورداستفاده قرار می‌گیرد.
ویژگی طرح و نقش
عمده نقوش به‌کاررفته در سفال و سرامیک استهبان، شامل نقوش گیاهی، حیوانی، استلیزه و خوشنویسی روی زمینه سفید و زیر لعاب شفاف هستند؛ که در انواع سرویس‌های غذاخوری، چای‌خوری گلدان و زیرسیگاری ساخته می‌شوند.
طرح‌ها و نقوش مورداستفاده، بسیار محدود است که شاید این موضوع، پیوند خاصی با طبیعت و اقلیم بکر و سرسبز این شهر داشته باشد.
ابزار تولید
چرخ سفالگری
سفالگران استهبان با استفاده از دو نوع چرخ سفالگری دستی و پایی اقدام به ساخت اشیای مصرفی متنوع می‌کنند.
چرخ سفالگری دستی از گذشته تاکنون همچنان مورداستفاده سفالگران قدیمی قرار می‌گیرد. این چرخ ساختمان بسیار ساده‌ای دارد و متشکل از دوتخته است با تعبیه سوراخی در مرکز یکی از تخته‌ها و قرار دادن میله آهنی در مرکز تخته دیگر، این دوتخته طوری به هم متصل می‌شوند که تخته رویی قابلیت چرخش را داشته باشد.
چرخ سفالگری پایی مورداستفاده اغلب سفالگران استهبان است و متشکل از نشیمن‌گاه و دو صفحه گردان چوبی متصل‌به‌هم توسط یک محور (میله آهنی) ساخته‌شده و درون چاله‌ای که به همین منظور در کارگاه حفر می‌شود، قرار می‌گیرد، چرخ سفالگری باید در سطح تراز قرار بگیرد.
کوره
کوره فضایی مدور یا مکعب شکلی است که برای پخت سفال و سرامیک استفاده می‌شود، کوره‌های پخت سفال در استهبان معمولاً به‌صورت مخروطی شکل با سوخت‌های فسیلی است.
این کوره‌ها از آجر و کاه‌گل به‌صورت زمینی ساخته می‌شود و سوخت آن‌ها اغلب هیزم، نفت و گازوئیل است.
برخی از کوره‌های پخت در استهبان پایین‌تر از سطح زمین قرار می‌گرفته است، مشعل این کوره‌ها در قسمت پایین و زیر کوره قرار دارد.
درفت‌های حرارتی (دودکش) در چهارسوی کوره تعبیه‌شده تا جریان هوای داخل کوره تأمین گردد. دمای این کوره‌ها تا ۱۲۰۰ درجه سلسیوس بالا می‌رود، کوره بنا به کاربرد و ظرفیت تولید کارگاه در ابعاد مختلف ساخته می‌شود.
انواع محصولات سفالگری سنتی استهبان
حصین
شکل کلی این تولیدات استوانه‌ای با شکم کشیده و دهنه باز است این ظروف دارای پایه پهن و تقریباً ضخیمی است که موجب ایستایی آن می‌شود. ازآنجایی‌که این‌گونه تولیدات جنبه کاملاً مصرفی دارند برای نگهداری لبنیات استفاده می‌شود. روی آن را با لعاب سبز می‌پوشانند و هیچ‌گونه تزیینات دیگری روی آن‌ها انجام نمی‌گیرد. بدنه اصلی حصین از جنس خاک رس است.
حیدری (کشک ساب)
این محصول به شکل استوانه بلندی است که بدنه قطور و ضخیمی دارد. ظرفی کاملاً کاربردی که برای ساییدن کشک استفاده می‌شود و به‌وسیله لعاب سبز یا آبی فیروزه‌ای پوشانده می‌شود.
کاسه
بدنه اصلی این محصول از نوع سفید است و در اندازه‌های مختلف بزرگ، متوسط و کوچک ساخته می‌شود. این ظروف برای مصارف گوناگون استفاده می‌شوند و بسته به قطر دهنه به چند گروه آبگوشت‌خوری، ماست‌خوری، سوپ‌خوری تقسیم می‌شوند و در طبقه‌بندی این تولیدات به هر شش عدد آن‌یک جام اطلاق می‌شود.
گلدان
دو نوع گلدان در استهبان ساخته می‌شود، گلدان تزیینی و گلدان کاربردی برای کاشت و نگهداری گل‌ها بدنه اصلی این تولیدات از نوع سفید بوده و تقریباً در اندازه متوسط ساخته می‌شوند شکل کلی گلدان‌ها با شکم گرد، گردن کشیده لبه برگشته باز یا بسته و پایه‌های کوچک است که روی تمامی آن‌ها نقوش و تزیینات متنوعی به کار می‌رود.
کوزه
بدنه اصلی این تولیدات سفید بوده و شکل کلی آن‌ها استوانه‌ای با شکم کشیده و لبه‌کوتاه استوانه‌ای است که اغلب تزیینات متنوع دارند.
سروته قلیان
بدنه این تولیدات اغلب رسی و بدون رنگ است و در برخی موارد با بدنه سفید، تزیینات و لعاب شفاف پوشانده می‌شود.
کاشی نره‌ای و هفت‌رنگ
بدنه اصلی این تولیدات سفید است و در دو نوع نره‌ای و هفت‌رنگ تولید می‌شود.
کاشی‌های نره‌ای به شکل ذوزنقه‌ای برای استفاده در پوشش گنبد مساجد و اماکن متبرکه ساخته و معمولاً با لعاب تک‌رنگ و گاهی با نقوش ختایی و اسلیمی تزیین می‌شوند.
کاشی‌های هفت‌رنگ که بیشتر جنبه تزیینی دارند در اندازه‌های کوچک ساخته می‌شوند و با نقوش خطی اسلیمی و ختایی تزیین می‌شوند. این کاشی‌ها معمولاً در سر در ورودی منازل، بقاع و اماکن متبرکه به کار می‌رود. زمینه کاشی‌ها بارنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای پوشانده می‌شود.
این نوع کاشی هفت‌رنگ با تزیینات زیر لعابی تزیین‌شده و با کاشی هفت‌رنگ رایج در شیراز متفاوت است.
ممبوله
ظروف خمره مانند با سر مخصوص به خود است و برای نگهداری روغن حیوانی و مربا در منطقه استهبان از آن استفاده می‌شود.
گره سفالی
ظروف دسته‌دار با دهنه باریک که برای نگهداری مایعات به‌کاربرده می‌شود.
خمره چهار دسته (کلوک)
ظروف بزرگی هستند که از آن‌ها برای نگهداری سرکه استفاده می‌شود.
خمره شکم گرد
ظروف بزرگ و بدون لعاب که برای نگهداری غلات استفاده می‌شوند.
سایر محصولات
دیگر محصولات سفالی استهبان عبارت از پارچ، لیوان و قوری هستند.
سفال و سرامیک شهرستان استهبان ازجمله شاخص‌ترین محصولات صنایع‌دستی استان فارس است که طی چند سال اخیر با تلاش‌های اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان و همچنین اتحادیه تعاونی‌های صنایع‌دستی این استان احیاشده است.
امکان تولید این نوع سفال و سرامیک به لحاظ نحوه تولید، تنوع تولید و مواد اولیه موجود در منطقه و کشور منحصربه‌فرد است به همین دلیل سفال سرامیک استهبان به‌عنوان بخشی از میراث معنوی فارس در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است. ویژگی‌های خاص این نوع صنایع‌دستی در مراحل تولید است به‌طوری‌که مراحل تولید ظروف سفالی سرامیکی از تهیه ماده ساخت ظروف، نقاشی ظروف و مرحله پخت در یک کارگاه صورت می‌گیرد.
با توجه به سه حوزه تولید، توزیع و مصرف در صنعت سفال نهادهای اجتماعی واسط میان آثار هنری و مخاطبان عام و خاص همچنان نقش خود را در سرپا ماندن و رشد و توسعه این دنیا باید ایفا کنند.
* گزارش از سمیه حقوقی فرد، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی
انتهای پیام/
