میراثآریا: در چشمانداز سوزان و خشک جنوب ایران، آنجا که کوه و خاک با تشنگی خو گرفتهاند و نسیم داغ، پژواک کمآبی را با خود میبرد، سازهای خاموش اما سترگ ایستاده است؛ تِرِنُه، نمادی از نبوغ انسان در مواجهه با محدودیت بوده، این سازه آبی تاریخی در نزدیکی شهر کوخرد در شهرستان بستک، شاهدی بیبدیل بر ابتکار و درایت نیاکان ما در سازگاری با محیط سخت پیرامونشان است.
جنوب ایران؛ سرزمین کمآبی و مهندسیهای آبی
جنوب کشور، بهویژه مناطق واقع در امتداد رشتهکوههای زاگرس جنوبی و کرانههای خلیج فارس، از گذشته تاکنون با کمآبی ساختاری و اقلیمی روبهرو بوده است. بارشهای محدود، تبخیر بالا، زمینهای شور و جریانهای سطحی ناپایدار، مردمان این خطه را واداشته تا برای ادامه زندگی، به مهندسی پایدار منابع طبیعی روی آورند.
این مسئله به شکلگیری دانشی بومی در حوزه سازههای آبی منجر شد. ساخت قناتها، بندها، سدهای خاکی، آبانبارها، برکهها و بهویژه تونلهای زیرزمینی مانند تِرِنُه، نتیجه همین نیاز زیستی و راهحلهای مبتنی بر تجربهی تاریخی است.
سازه تِرِنُه؛ پاسخ به یک چالش بزرگ
قناتهایی که از ارتفاعات کوه ناخ سرچشمه میگرفتند، پس از عبور از دشت پاراو، باید از عرض رودخانهشور مهران عبور میکردند؛ چالشی دشوار، چراکه اگر آب قنات با رودخانه شور در میآمیخت، دیگر قابل استفاده نبود. مردمان این منطقه با دانش مهندسی سنتی، راهحلی بینظیر طراحی کردند: ساخت یک تونل انتقال آب از زیر بستر رودخانه.
تونلی سنگی با ملات ساروج، با مقاومت بالا در برابر فشار آب و نفوذ رطوبت و شوری، ساخته شد تا آب شیرین به آنسوی رودخانه هدایت شود. این تونل که تِرِنُه نام گرفت، نهتنها ساختاری مهندسی، بلکه نمادی از دانش بومی، دانش اقلیمی و شناخت ژئوتکنیک منطقه بود.
ویژگیهای ساختاری و فنی تِرِنُه
تِرِنُه در منطقهای موسوم به «راه باغ زردی» احداث شده است. ساخت آن با مصالحی همچون سنگهای رودخانهای و ملات ساروج صورت گرفته، که به دلیل خواص چسبندگی و مقاومت در برابر رطوبت، در جنوب ایران کاربرد فراوان دارد.
کانال اصلی تونل حدود ۵۰۰ متر طول دارد، با مقطع مستطیلی، عرض تقریبی ۱.۸ متر و ارتفاع ۱.۵ متر. تمام سطح داخلی تونل درزگیری شده تا از نفوذ آب رودخانه جلوگیری شود. طراحی آن بهگونهای بوده که امکان حرکت تعمیرکاران به صورت سینهخیز درون آن وجود داشته باشد؛ نشانهای دیگر از درایت سازندگان.
در طول مسیر، تنورههایی با فواصل ۲۰ تا ۳۰ متری ساخته شدهاند. این تنورهها، علاوهبر تهویه و نورگیری، برای لایروبی نیز استفاده میشدند. فرم دایرهای و سطح داخلی صاف آنها، در برابر فشار آب مقاومت قابل توجهی ایجاد میکرد.
همچنین در نقاط کلیدی مسیر، حوضچههایی تعبیه شده بود تا علاوه بر ذخیرهسازی، شوک فشار هیدرولیکی را در سیستم توزیع کنترل کند. بخشی از این حوضچهها در طول سالیان اخیر در اثر عملیات عمرانی و خاکبرداری آسیب دیدهاند و نیازمند مرمت فوری هستند.
تِرِنُه؛ میراثی زنده در دل تاریخ
آنچه تِرِنُه را برجستهتر میکند، نهتنها معماری خاص آن، بلکه نقش حیاتیاش در معیشت تاریخی منطقه است. این سازه در طول سالیان، به کشاورزی، آشامیدنی، و حتی سکونتپذیری در منطقه دشت پاراو معنا بخشیده و نوعی نظم زیستی پایدار ایجاد کرده است. بیراه نیست اگر گفته شود که بدون چنین سازههایی، زیستپذیری در جنوب ایران دچار تزلزل میشد.
ثبت این اثر در تاریخ ۲۷ بهمن ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۹۲۷ در فهرست آثار ملی، گامی مهم در حفاظت از این گنجینه بوده؛ با این حال، ثبت ملی به تنهایی کفایت نمیکند. تخریب تدریجی ناشی از سیلابها، عدم رسیدگی تخصصی، و نبود آموزش عمومی نسبت به ارزش اینگونه آثار، تهدیدی جدی برای بقای تِرِنُه و سازههای مشابه به شمار میآید.
اهمیتسازیهای آبی در میراث فرهنگی جنوب
میراث آبی جنوب ایران، چیزی فراتر از سازههای فیزیکی است؛ این سازهها حامل دانشی چندصدسالهاند. آنها با خود گفتمان زیستی، الگوهای اقتصادی، ساختارهای اجتماعی و حتی زبان و روایتهای محلی را نیز حمل میکنند. اگر در شمال ایران، میراث با جنگل و آب فراوان تعریف میشود، در جنوب، میراث با «مدیریت کمبود» معنا مییابد.
از همین رو، لازم است، به میراث آبی بهعنوان یک «دانش بومی تاریخی» بنگریم. تِرِنُهها و قناتها، نه فقط ساختارهایی برای بازدید، بلکه اسنادی زنده از فرهنگ بومی در مبارزه با خشکسالیاند.
تجربه زیست در تِرِنُه
بازدید از تِرِنُه تنها یک گردشگری تاریخی نیست؛ فرصتی است برای درک عمیقتر از رابطه انسان و طبیعت، تجربه همزیستی با اقلیم سخت، و تأمل بر راهحلهای پایدار بومی. در روزگاری که بحران آب به تهدیدی جهانی بدل شده، بازگشت به میراثی مانند تِرِنُه، میتواند الهامبخش راهحلهایی نو با ریشههای دیرینه باشد.
اگر گذرتان به بستک و کوخرد افتاد، از تِرِنُه دیدن کنید؛ جایی که صدای آب، روایتگر تاریخی از تدبیر، خِرَد و امید است.
انتهای پیام/
نظر شما