میراثآریا: گلدوزی یکی از هنرهای سنتی و اصیل زنان روستای قلعه بالا در شهرستان شاهرود است که با قدمتی بیش از سه قرن، همچنان با مهارت، ذوق و عشق در میان بانوان این منطقه رواج دارد. این هنر دستی، علاوه بر جلوههای زیباییشناختی، نقش مهمی در اقتصاد خانوادهها، هویت فرهنگی و باورهای اجتماعی ایفا میکند. طرحهای گلدوزی شده اغلب برگرفته از طبیعت، نقوش سنتی و اشعار محلی هستند و با استفاده از نخهای رنگارنگ و مقاوم بر پارچههایی چون کتان، متقال و ابریشم دوخته میشوند. تکنیکهای متنوعی مانند زنجیرهدوزی، پُردوزی، زیگزاگدوزی، سپنجهدوزی، دندانموشی و چپهدوزی در این هنر به کار میروند که هر یک با دقت و مهارت خاصی اجرا میشوند. گلدوزی در قلعه بالا نهتنها یک فعالیت. هنری، بلکه آیینی فرهنگی و اجتماعی است که با باورهای دینی مردم نیز پیوند دارد. دوخت بر روی جانماز و پوشش قرآن، نمادی از احترام و ایمان است که در دل این هنر جای گرفته است.
در گستره هنرهای سنتی ایران، گلدوزی جایگاهی ویژه دارد؛ هنری که از دلزندگی روزمره برآمده و با دستان هنرمند زنان، به نقشهایی ماندگار بر سطح پارچه تبدیل شده است. این هنر، نهتنها جلوهای از زیبایی و خلاقیت، بلکه بازتابی از فرهنگ، باور و هویت مردمان هر منطقه است. در میان روستاهای ایران، قلعه بالا در شهرستان شاهرود، یکی از کانونهای زنده و پویا در حفظ و تداوم هنر گلدوزی به شمار میآید. زنان این روستا، با بهرهگیری از نخهای رنگارنگ، پارچههای سنتی و تکنیکهای متنوع دوخت، آثاری خلق میکنند که نهتنها چشمنواز، بلکه حامل معنا و پیاماند. طرحهایی برگرفته از طبیعت، نقوش هندسی، نمادهای محلی و اشعار کلاسیک، بر جان پارچهها نقش میبندند و روایتگر ذوق، ایمان و تجربهاند. گلدوزی در قلعه بالا، فراتر از یک فعالیت هنری، آیینی فرهنگی و اجتماعی است که نسل به نسل، از مادران به دختران منتقلشده و همچنان در دلزندگی جاری است.
این گزارش با هدف بررسی ابعاد مختلف هنر گلدوزی در روستای قلعه بالا، به تحلیل سبکها و تکنیکهای دوخت، نقش نخ در دوام و زیبایی آثار، ابزارهای مورد استفاده، کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و پیوند این هنر با باورهای دینی مردم منطقه میپردازد. درنهایت، تلاش میشود تا اهمیت حفظ و حمایت از این میراث ارزشمند در بستر زندگی روستایی مورد تأکید قرار گیرد.
طرحها و الهامها
نقوش گلدوزی شده اغلب برگرفته از طبیعت، فرهنگ بومی و نمادهای سنتی هستند. طرحهایی چون گل اناری، برگ، زاغ بور، یوزپلنگ، نقوش هندسی و حتی ابیاتی از حافظ، مولانا و اشعار محلی، بر سطح پارچههایی مانند کتان، متقال، چلوار و ابریشم نقش میبندند. این طرحها، با نخهای رنگارنگ و زنده، روحی تازه به پوشاک محلی، جانمازها، رومیزیها و دیگر لوازم سنتی میبخشد.
تکنیکهای دوخت
گلدوزی در این روستا با ترکیبی از تکنیکهای سنتی و مهارتهای بداههپردازانه انجام میشود. از جمله روشهای رایج میتوان به زنجیرهدوزی برای ایجاد خطوط پیوسته، پُردوزی برای پر کردن سطوح بزرگ، زیگزاگدوزی برای بافتهای هندسی، سپنجهدوزی برای تزئین لبههای لباس با نخ مشکی، دندانموشی برای تمیزدوزی لبهها و چپهدوزی برای اجرای آزاد و ذهنی طرحها اشاره کرد. این دوختها با دقت بالا و بدون استفاده از ابزارهای نگهدارنده پارچه، تنها با سوزن و نخ اجرا میشوند.
نقش نخ در زیبایی و دوام
نخ، عنصر کلیدی در کیفیت و ماندگاری آثار گلدوزی است. زنان هنرمند از کامواهای نازک و رنگی استفاده میکنند که در برابر شستوشو مقاوم بوده و رنگ خود را حفظ میکنند. با این حال، نخهای بسیار نازک ممکن است در برابر مواد شوینده حساس باشند و کیفیت خود را از دست بدهند. انتخاب نخ مناسب بسته به نوع طرح، کاربرد و دوام موردنظر، اهمیت زیادی دارد. هنرمندان با شناخت دقیق از ویژگیهای نخها، بهترین گزینه را برای خلق آثار خود برمیگزینند تا زیبایی و استحکام اثر تضمین شود.
ابزار و وسایل
ابزارهای گلدوزی شامل سوزنهای متنوع باضخامتهای مختلف، نخهای پنبهای، ابریشمی و کاموای رنگی، قیچی برای بریدن نخهای اضافه و پارچههایی با بافت مناسب مانند ابریشم، متقال و کتان است. این ابزارهای ساده، در کنار مهارت دست هنرمند، زمینه خلق آثاری چشمنواز و ماندگار را فراهم میسازند.
زمان و شیوه اجرا
زمان اجرای گلدوزی بسته به پیچیدگی طرح و مهارت هنرمند متفاوت است. طرحهای ساده ممکن است در چند روز تکمیل شوند، اما طرحهای پیچیده و سنتی گاه هفتهها یا ماهها زمان میطلبند. زنان روستا معمولاً در کنار فعالیتهای روزمره، در جمعهای خانوادگی یا گروههای محلی به گلدوزی میپردازند. این شیوه، ضمن تقویت روابط اجتماعی، بستری برای آموزش سنتی و انتقال مهارتها به دختران جوان فراهم میسازد.
باورهای دینی و اجتماعی
گلدوزی در قلعه بالا با باورهای دینی و اجتماعی مردم پیوندی عمیق دارد. دوخت بر روی جانماز، پوشش قرآن و لوازم مذهبی، نمادی از احترام، ایمان و ارزشهای معنوی مردم است. هر نقش، حامل معنایی خاص است؛ از دعا و برکت گرفته تا حفاظت و احترام به متون مقدس. زنان با عشق و دقت فراوان، این آثار را خلق میکنند تا زیبایی و معنویت در کنار هم جلوهگر شوند.
تاریخچه و انتقال نسلها
اهالی روستا قدمت این هنر را بیش از سیصد سال میدانند. گلدوزی در قلعه بالا، نهتنها یک مهارت، بلکه سبک زندگی و آیینی فرهنگی است که نسل به نسل، از مادران به دختران منتقلشده است. آموزش این هنر به شیوه سنتی، در دل خانوادهها و جمعهای زنانه، همچنان ادامه دارد و به حفظ این میراث ارزشمند کمک میکند.
گلدوزی در روستای قلعه بالا، فراتر از یک هنر دستی، نمادی از پیوند فرهنگ، اقتصاد، ایمان و هویت زنانه در بستر زندگی روستایی است. این هنر، با تلفیق زیبایی، مهارت و معنا، همچون نخهایی رنگارنگ، نسلها را به هم پیوند میزند و در دلزندگی جاری میماند. حمایت از این هنر، نهتنها پاسداشت میراثفرهنگی، بلکه تقویت توانمندی، استقلال و خلاقیت زنان ایرانی است. امروز که بسیاری از هنرهای سنتی در برابر موج زندگی صنعتی و تغییر سبک زندگی رو به فراموشی میروند، گلدوزی قلعه بالا همچنان با نخهای رنگین و دستان هنرمند زنان این روستا زنده است. این هنر نهتنها میراثی فرهنگی، بلکه پلی است میان گذشته و آینده که حفظ و حمایت از آن، پاسداشت تاریخ، هویت و توانمندی زنان ایرانی به شمار میآید.
گزارش از فاطمه قلی پور، پژوهشگر میراثفرهنگی و مردمشناسی شهرستان شاهرود
انتهای پیام/
نظر شما