علی قمی اویلی؛ متخصص اکولوژی و میراث طبیعی در یادداشتی نوشت: در عصر حاضر، گردشگری به عنوان یکی از پررنگ‌ترین فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی، نقش مهمی در توسعه کشورها ایفا می‌کند. ایران با دارا بودن جاذبه گردشگری طبیعی و فرهنگی گسترده، و موقعیت استراتژیک جغرافیایی، از پتانسیل بالقوه قابل توجهی برخوردار است. آمایش سرزمین به عنوان یک رویکرد کلان برنامه‌ریزی فضایی، می‌تواند چارچوبیمناسب برای هدایت توسعه گردشگری فراهم کند. با این حال، تاکنون سامانه‌ای یکپارچه و تخصصی برای آمایش سرزمیندر حوزه گردشگری در کشور تدوین و اجرا نشده است. 

گردشگری به عنوان یکی از بخش‌های پویا و مؤثر در اقتصاد ملی، ظرفیت بالایی برای توسعه منطقه‌ای، اشتغال‌زایی و ترویج فرهنگ ملی دارد. با این حال، عدم وجود یک سامانه یکپارچه آمایش سرزمین در حوزه گردشگری، منجر به توسعه نامتعادل، فشارهای زیست‌محیطی، تمرکز گردشگری در نقاط خاص و هدررفت منابع شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که یکپارچه‌سازی برنامه‌ریزی فضایی، مدیریت ظرفیت باربری، هماهنگی بین‌بخشی و بهره‌وری از ظرفیت‌های گسترده کشور تنها از طریق یک سامانه آمایش سرزمینِ هوشمند و پایدار ممکن خواهد بود. پیشنهاد می‌شود ساختار نهادی،قانونی و فناورانه لازم برای راه‌اندازی این سامانه در سطح ملی تدوین شود.

آمایش سرزمین و گردشگری 

آمایش سرزمین به معنای تخصیص بهینه و پایدار فضا برای فعالیت‌های انسانی است که در آن تعادل بین توسعه اقتصادی، حفاظت از محیط زیست و عدالت اجتماعی رعایت می‌شود (Malekzadeh & Kamali, ۲۰۲۰) . در متون بین‌المللی، گردشگری به عنوان یکی از کاربری‌های استراتژیک سرزمین شناخته شده و در برنامه‌های آمایش کشورهایی مانند فرانسه، اسپانیا و کانادا جایگاه ویژه‌ای دارد.

سامانه آمایش سرزمین شامل اجزایی چون داده‌های مکانی، مدل‌های تصمیم‌گیری، چارچوب‌های قانونی و نهادهای اجرایی است که به صورت یکپارچه عمل می‌کنند. در حوزه گردشگری، این سامانه می‌تواند به شناسایی مناطق مستعد توسعه، تعیینظرفیت باربری، برنامه‌ریزی زیرساخت‌ها و مدیریت ترافیک گردشگری کمک کند.

ضرورت ایجاد سامانه آمایش سرزمین گردشگری

۱- مقابله با توسعه نامتعادل و تمرکز گردشگری

بیش از ۷۰ درصد گردشگران خارجی به تنها ۵ شهر ایران (تهران، اصفهان، شیراز، یزد و مشهد) محدود می‌شوند این تمرکز باعث بروز فشارهای شدید زیست‌محیطی، افزایش آلودگی و کاهش کیفیت خدمات شده است. سامانه آمایش سرزمین با شناسایی مناطق دارای پتانسیل در سطح ملی و اولویت‌بندی توسعه، می‌تواند به توزیع متعادل گردشگری کمک کند.

۲- حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی

مناطق گردشگری ایران اغلب در مجاورت مناطق حساس زیست‌محیطی و تاریخی قرار دارند. توسعه بدون برنامه این مناطق را در معرض خطر قرار داده است. سامانه آمایش سرزمین با استفاده از مدل‌های ظرفیت باربری محیطی و فرهنگی، می‌تواند توسعه گردشگری را در چارچوب پایداری هدایت کند.

۳- بهره‌وری از پتانسیل‌ها

بسیاری از مناطق روستایی، کوهستانی و مرزی کشور دارای جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی بالقوه‌ای هستند که به دلیل نبود زیرساخت و برنامه‌ریزی، توسعه نیافته‌اند. سامانه آمایش سرزمین با تلفیق داده‌های GIS و ارزیابی پتانسیل، امکان شناسایی و اولویت‌بندی این مناطق را فراهم می‌کند.

۴- هماهنگی بین‌بخشی و کاهش موازی‌کاری

در حال حاضر، امور گردشگری تحت نظارت وزارت میراثفرهنگی است، اما زیرساخت‌های حمل‌ونقل، آب و برق، شهرسازی و محیط زیست در حیطه نهادهای دیگری قرار دارد. این تکه‌تکه‌بودگی منجر به عدم هماهنگی و هدررفت منابع می‌شود. سامانه آمایش سرزمین به عنوان یک چارچوب یکپارچه مدیریتی، امکان هماهنگی بین نهادها را فراهم می‌کند.

۵- تسهیل توسعه گردشگری پایدار

توسعه گردشگری پایدار مستلزم تعادل بین سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است. سامانه آمایش سرزمین با تلفیق این ابعاد در قالب برنامه‌های بلندمدت فضایی، می‌تواندبه پایداری توسعه گردشگری کمک کند.

مؤلفه‌های یک سامانه آمایش سرزمین گردشگری

برای اجرای موثر این سامانه، لازم است مؤلفه‌های زیر تدوین شوند:

• پایگاه داده مکانی گردشگری (نقشه‌های پتانسیل، جاذبه‌ها، زیرساخت‌ها)

• مدل‌های ظرفیت برد بر اساس معیارهای زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی

• شبکه‌های گردشگری منطقه‌ای (مسیرهای گردشگری بین‌شهری و بین‌المللی)

• چارچوب قانونی و نظارتی (قوانین کاربری اراضی،مالیات، سرمایه‌گذاری)

• سیستم نظارت و ارزیابی مبتنی بر GIS و هوش مصنوعی

• مشارکت جامعه محلی و بخش خصوصی در برنامه‌ریزی و اجرا

چالش‌های اجرایی

علیرغم ضرورت، اجرای چنین سامانه‌ای با چالش‌هایی همراه است:

• ضعف هماهنگی بین نهادهای دولتی

• کمبود داده‌های دقیق و به‌روز

• مقاومت محلی در برابر تغییرات برنامه‌ریزی‌ شده

• محدودیت منابع مالی و فنی

نتیجه‌گیری و پیشنهادات

بدون یک سامانه آمایش سرزمینِ تخصصی، توسعه گردشگری در ایران به سمت بحران‌های زیست‌محیطی، فرهنگی و اجتماعی حرکت خواهد کرد.

بنابراین، ایجاد یک سامانه یکپارچه آمایش سرزمین برای گردشگری نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت توسعه‌ای است.

۱. تأسیس ستاد ملی آمایش سرزمین گردشگری با مأموریت هماهنگی بین‌بخشی

۲. توسعه پلتفرم ملی GIS گردشگری با دسترسی چندسازمانی

۳. تدوین قانون جامع آمایش سرزمین گردشگری در مجلس شورای اسلامی

۴. آموزش نیروی انسانی تخصصی در رشته‌هایبرنامه‌ریزی شهری، جغرافیا و گردشگری من

انتهای پیام/