حسین محمودی سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی در یادداشتی نوشت: اراکِ قدیم، شهری برخاسته از اصالت معماری ایرانی و پیوند عمیق با فرهنگ دینی، از نخستین روزهای شکل‌گیری خود تا امروز جایگاهی ویژه برای مساجد، عبادت و آرامش معنوی قائل بوده است. در دل این شهر، نماز نه تنها یک فریضه مذهبی، بلکه روحی جاری در کالبد معماری، بازار و زندگی روزمره مردمان بوده است؛ پیوندی که همچنان باید بازخوانی، حفظ و تقویت شود.

اراک، شهری که امروز آن را به‌عنوان قلب صنعتی کشور می‌شناسیم، در گذشته‌ای نه چندان دور، هویتی کاملاً متفاوت اما بسیار عمیق‌تر و ریشه‌دارتر داشت؛ هویتی آمیخته با دیانت، بازار، هم‌نشینی مردم، و معماری اصیل ایرانی‌اسلامی

شهر اراک از همان ابتدای شکل‌گیری در دوره قاجار، بر مبنای اصولی ساخته شد که در آن نقش مسجد و جایگاه نماز نه‌تنها نادیده گرفته نشد، بلکه در مرکزیت حیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی قرار داشت. این توجه دقیق به حضور معنویت در متن شهرسازی، امروز برای ما میراثی ارزشمند محسوب می‌شود که باید از آن پاسداری کنیم.

اگر اراک قدیم را ورق بزنیم، نخستین تصویری که پیشِ‌رو می‌آید، «بازار تاریخی» آن است؛ بازاری باشکوه با حجره‌های فروتن اما پر از زندگی که در امتداد خود همواره همراه و همنفس با مسجد بوده است. در معماری سنتی ایران، بازار و مسجد دو رکن جدانشدنی از زندگی مردم بودند؛ یکی محل کسب، معاش، ارتباط اجتماعی و دیگری جایگاه آرامش، توکل و معنویت. این پیوند در اراک نیز به‌زیبایی حفظ شده بود. مساجد سپهداری، قبله و حاج تقی خان در دل بازار تاریخی، نمونه‌ای ارزشمند از این ترکیب زیباشناسانه و معناگرایانه است که نشان می‌دهد سازندگان اولیه شهر چگونه میان معاش و معاد تعادل ایجاد می‌کردند.

معماری این مساجد، برخلاف سازه‌های امروزی که گاه در ازدحام خطوط و مصالح صنعتی گم می‌شوند، در سادگی و صداقت خود معنا می‌یابد. این بناها با ایوان‌های بلند، سکوهای پیرامونی، گنبدهای متناسب و طاق‌های بی‌تکلف، فضایی می‌ساختند که انسان در آن احساس آرامش و حضور پیدا می‌کرد. نور ملایم که از روزن‌ها و پنجره‌های مشبک وارد شبستان می‌شد، صدای مؤذن که در دل بازار طنین می‌انداخت و سنگ‌فرش‌هایی که پاهای خسته رهگذران را به سمت محراب هدایت می‌کرد، همه و همه بخشی از هویت اراک کهن بودند. این فضاها نه‌فقط برای اقامه نماز، بلکه برای ساختن ارتباطات اجتماعی سالم، ترویج ارزش‌های اخلاقی و ایجاد هم‌افزایی در جامعه به‌کار گرفته می‌شدند، امروز که در مسیر توسعه، چهره شهرها تغییر کرده و بسیاری از عناصر اصیل معماری ایرانی به حاشیه رفته‌اند، بازخوانی این تاریخ و بازشناسی جایگاه مسجد در زندگی مردم اراک امری ضروری است. ما نیازمند آن هستیم که به جایگاه نماز در کالبد شهری دوباره توجه شود؛ نه تنها به‌عنوان یک عمل دینی فردی، بلکه به‌عنوان یک عنصر هویت‌ساز، آرامش‌بخش و سامان‌دهنده اجتماع.

از منظر میراث‌فرهنگی، مسجد و دیگر اماکن مذهبی تنها بناهایی تاریخی نیستند که باید آنها را ثبت، مرمت و حفاظت کرد؛ این بناها حامل روح جمعی یک شهر هستند. هنگامی که در شبستان‌های قدیمی قدم می‌زنیم، در حقیقت در میان تاریخ، فرهنگ و باورهای مردم یک سرزمین حرکت می‌کنیم. بنابراین هرگونه مرمت، بازآفرینی یا حتی بازتعریف کارکرد در این اماکن باید با احترام کامل به شأن معنوی فضا و کارکرد اصیل آن انجام گیرد.

اراک قدیم، در اوج سادگی، مظهر این معنا بود؛ شهری که در آن مسجد در قلب بازار قرار می‌گرفت تا مردم لحظه‌ای از زندگی روزانه جدا شوند و به یاد خدا آرام گیرند. ما امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند احیای این مفهوم هستیم. نماز، این فریضه آرامش‌بخش، زمانی بیشترین اثرگذاری را دارد که در فضایی متناسب با شأن معنوی خود اقامه شود؛ فضایی که معماری آن انسان را به تفکر و آرامش دعوت کند.

نتیجه گیری

ما در اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی بر خود وظیفه می‌دانیم که حفاظت از این فضاهای ارزشمند را نه‌تنها در قالب مرمت کالبدی، بلکه در امتداد احیای نقش واقعی آنها دنبال کنیم. مسجد، جایی است که مردم از هیاهوی تجارت و زندگی روزمره فاصله می‌گیرند و خود را در آرامش معنوی می‌یابند. این آرامش امری است که در معماری اصیل ایرانی با دقت و ظرافت طراحی شده است؛ از نحوه قرارگیری ورودی تا فضاهای نیمه‌باز، سایه‌اندازها، شبستان‌ها و محراب‌ها، همه برای آن است که انسان در کنار خالق خویش احساس حضور، امنیت و سکون کند.

انتهای پیام/