مدرسه پریزاد وسعت زیادی ندارد، با این حال سعی شده است با تراکم فضاهای معماری از آن بهره‌برداری حداکثری صورت گیرد. بسیاری از پژوهشگران از جمله «جیمز بیلی فریزر» بنای این مدرسه را به بانویی به نام «پریزاد خانم» ندیم و معاشر گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری نسبت داده‌اند.
بر اساس وقف‌نامه‌ای که برخی آن را چندان معتبر نمی‌دانند، پریزاد خانم از اعقاب «ربیع بن خثیم» (خواجه ربیع) معرفی شده و تاریخ احداث مدرسه پریزاد را را ۸۲۳ه. ق بر آورد کرده اند؛ اما «برنارد اوکین» به دلایلی احداث بنا را جدیدتر و در انتساب آن به پریزاد تردید دارد و بعید می‌داند که پریزاد که کنیز گوهرشاد بوده، امکان و هزینۀ ساخت چنان بنایی را داشته است.
اوکین در اثبات دلایلش نوشته است: «در کتیبه‌های بنا نامی از پریزاد مشاهده نمی‌شود و اگر فرض شود که گوهرشاد آن بنا را هم در کنار مسجد گوهرشاد (و بنا به قولی با استفاده از مصالح معماری مازاد مسجد) ساخته باشد باید با مسجد گوهرشاد و دارالسیاده و دارالحفاظ تناسب بیشتری می‌داشت.»
نمای بیرونی
ایوان ورودی در غرب با پوشش نیم‌گنبدی مقرنس و گچ‌کاری مربوط به دوران صفوی است زیرا کتیبه سردر تعمیر مدرسه را در سال ۱۰۹۱ ه. ق به اهتمام «نجفقلی خان» بیگلربیگی قندهار و به اهتمام «محمد باقربیگ» و سعی «میرزا شکرالله» بیان می‌کند اما به دلیل ساخت و سازهای متراکم در اطراف از چگونگی نمای بیرونی بدنه بنا اطلاعی در دست نیست.
برنارد اوکین حدس زده است که بدنه بیرونی مدرسه پریزاد مانند مدرسه بالاسر مزین به طاقچه‌های تزیینی بوده است.
نمای درونی
در داخل و بر دیوارهای بلند علاوه بر چهار ایوان ۲۲غرفه و حجره در دو طبقه ساخته شده است، از گوشه‌های پخ صحن مدرسه پلکانی به بام منتهی می‌شوند. با این که نمای درونی مدرسه نیز دگرگون شده، هنوز در برخی نقاط آثاری از گذشته بر جای مانده است.
ایوان جنوبی یا ایوان اصلی برخوردار از محرابی بی‌پیرایه و تزییناتی به شیوه معقٓلی یا بنایی است که سطح دیوارهای جانبی ایوان تا پاکار سقف را پوشانیده‌اند، ایوان شمالی از نظر ابعاد قرینه ایوان جنوبی اما ساده است.
ایوان غربی با عمق بسیار کم با تلفیق آجر و کاشی با اشکال لوزی و چهارخانه به شیوه مدرسه غیاثیه خرگرد زینت یافته و امکان دارد بازمانده از عصر تیموریان باشد.
زیباترین نمونه تزیینات بنا که عمده آن از دوره تیموریان بر جای مانده، تزئینات ایوان شرقی است، بدنه و طاق این ایوان با نقش گل، برگ و ترنج که با کاشی معرق در میان قاب‌های آجری شکل گرفته‌اند، آراسته شده و رنگ‌های آبی تیره و روشن، سبز تیره، سیاه، بنفش، کهربایی و سفید آن‌ها را زینت داده‌اند.
بر دیوار انتهایی این ایوان کتیبه‌ای به خط کوفی و به رنگ کهربایی بر زمینه آبی نقش بسته است. در مورد کاربری بنا نظرهای گوناگونی ابراز شده است. برخی آن را مهمانسرای طلاب و اهل علم دانسته و به نظر برخی آن بنا مدرسه و فضای آموزشی بوده، برخی اظهار نظر کرده‌اند که آن بنا محل اقامت استادان و علمای دین بوده و به اعتقاد بعضی محل اقامت طلاب فقیر بوده است.
با این همه، مدرسه پریزاد بنایی با فضاها و تزیینات متنوع معماری است که با دخل و تصرفاتی از دوران تیموری برجای مانده و اکنون به عنوان محل پاسخگویی به سؤالات دینی و اطلاع‌رسانی مورد استفاده است.
تعمیرات و دخل و تصرفات زیادی در مدرسه پریزاد صورت گرفته از جمله موارد زیر است:
- بنا به نوشته اوکین حدود یک متر بر ارتفاع دیوارها افزوده‌اند.
- در سال ۱۰۸۴ه. ق بنا از زلزله آسیب دیده است.
- در عهد شاه سلیمان صفوی (سال۱۰۹۱ه. ق) سردر و بخش‌هایی از آن مرمت شده است.
- در سال۱۳۴۶خ اداره اوقاف مدرسه را مرمت کرده است.
- در سال ۱۳۵۴خ ضمن تخریب و توسعه حرم آسیب‌های جدی به آن وارد شده است.
- در سال ۱۳۶۳خ آستان قدس رضوی مرمت و بازسازی آن را آغاز و در سال ۱۳۶۸خ پایان داده است.
مدرسه پریزاد در تاریخ ۲۰ بهمن ۱۳۱۸ به شماره ۳۳۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
* گزارش از رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر باستان‌شناسی
انتهای پیام/
