علی محمد فصیحی، فعال حوزه میراث فرهنگی و رسانه در یادداشتی نوشت: از همان دوران آغازین خود، سینما فراتر از سرگرمی صرف، به پنجرهای جادویی بدل شد که درهای ناشناخته جهان را به روی مخاطبان گشود. این رسانه بصری و شنیداری، با توانایی بیبدیل خود در خلق تصاویر زنده، روایت داستانهای گیرا، و ایجاد همدلی عمیق با شخصیتها، قادر است تماشاگران را به سفری در زمان و مکان ببرد و آنها را با زوایای پنهان زندگی، باورها، و شیوههای زیست مردمان دیگر آشنا سازد.
این یادداشت به بررسی جامع تأثیر سینما بر معرفی آداب و رسوم و فرهنگهای گوناگون میپردازد. ما در این مسیر، به چگونگی نمایش آداب و رسوم در کالبد سینما، تأثیر این نمایشها بر درک متقابل فرهنگی، نقش حیاتی سینما در حفظ و زنده نگه داشتن میراث فرهنگی بومی، و در نهایت، به جمعبندی این مباحث خواهیم پرداخت. هدف اصلی، ترسیم تصویری روشن از این است که چگونه هنر هفتم، با جادوی خود، پلی میان فرهنگها ساخته و به درک عمیقتر و همدلی بیشتر بین ملتها یاری رسانده است.
چگونگی نمایش آداب و رسوم در سینما
سینما ابزارهای متنوع و خلاقانهای برای به تصویر کشیدن آداب و رسوم یک فرهنگ در اختیار دارد. این نمایشها صرفاً یک گزارش مستندگونه نیستند، بلکه غالباً با چاشنی دراماتیک، احساسی، و هنری همراهند که به آنها عمق و جذابیت بیشتری میبخشد. در این بخش، به برخی از اصلیترین شیوههای نمایش آداب و رسوم در سینما میپردازیم:
بازنمایی مراسم و جشنها
مراسم و جشنها، از مهمترین جلوههای بصری و اجتماعی هر فرهنگ محسوب میشوند. سینما با ثبت و نمایش این رویدادها، فرصتی بینظیر برای مخاطبان فراهم میآورد تا با سنتهایی چون عروسیها، مراسم مذهبی، جشنهای ملی، سوگواریها، و آیینهای خاص مرتبط با فصول و مناسبتهای مختلف آشنا شوند.
جزئیات بصری: فیلمها تلاش میکنند تا جزئیات دقیق این مراسم را از طریق لباسهای سنتی، تزئینات، رقصها، موسیقی، غذاها، و فضای کلی محیط به تصویر بکشند. این جزئیات بصری، به بیننده کمک میکنند تا حس و حال حضور در آن فضا را تجربه کند.
قوانین و سلسله مراتب: نمایش مراسم غالباً همراه با تبیین قوانین و سلسله مراتب اجتماعی مرتبط با آن است. برای مثال، نحوه پوشش افراد، جایگاه افراد در مراسم، و نحوه تعاملات بین آنها، میتواند به درک ساختار اجتماعی آن فرهنگ یاری رساند.
نمایش احساسات و باورها: مراسم، بیانگر باورها، ارزشها، و احساسات عمیق یک جامعه هستند. سینما با نمایش واکنشهای عاطفی افراد، از شادی و شعف گرفته تا اندوه و احترام، بُعد انسانی و روحی این آداب را به مخاطب منتقل میکند.
مثال: فیلمهایی که به نمایش جشن نوروز در ایران، مراسم عروسی در هند، یا جشن سال نو میلادی در غرب میپردازند، همگی نمونههایی از این رویکرد هستند.
نمایش زندگی روزمره و عادات
ورای مراسم بزرگ، آداب و رسوم در تار و پود زندگی روزمره نهفتهاند. سینما با نمایش عادات خوردن، نوشیدن، سخن گفتن، معاشرت، و سبک زندگی مردم، تصویری عینی و باورپذیر از یک فرهنگ ارائه میدهد.
غذا و آشپزی: نحوه تهیه غذا، نوع غذاها، عادات غذایی (مانند استفاده از قاشق و چنگال یا دست)، و نحوه سرو غذا، همگی جنبههای مهمی از فرهنگ هستند که سینما به خوبی آنها را به تصویر میکشد.
زبان و گویش: لحن کلام، اصطلاحات رایج، ضربالمثلها، و حتی سکوتهای معنادار، بازتابی از فرهنگ زبانی و شیوههای ارتباطی یک جامعه است.
ارتباطات خانوادگی و اجتماعی: نحوه تعامل اعضای خانواده با یکدیگر، روابط بین نسلها، شیوههای دوستیابی، و مراسم دید و بازدید، تصویر روشنی از شبکههای اجتماعی و فرهنگی ارائه میدهد.
محل سکونت و معماری: نوع خانهها، چیدمان فضاها، و معماری شهری یا روستایی، نیز بازتابی از سبک زندگی، باورها، و امکانات یک فرهنگ است.
مثال: فیلمهای نئورئالیستی ایتالیایی که زندگی طبقات فرودست را به تصویر میکشند، یا فیلمهای آسیایی که بر اهمیت خانواده و احترام به بزرگترها تأکید دارند، نمونههای برجستهای در این زمینه هستند.
بازنمایی اعتقادات و باورها
اعتقادات مذهبی، اساطیری، و جهانبینی یک جامعه، ریشههای اصلی بسیاری از آداب و رسوم آن هستند. سینما با خلق شخصیتهایی که از این باورها نشأت میگیرند، یا با پرداختن به داستانهایی که ریشه در این اعتقادات دارند، میتواند این جنبهها را به مخاطب معرفی کند.
نمایش نمادها: استفاده از نمادهای مذهبی، فرهنگی، یا حتی سیاسی در فیلمها، به بیننده کمک میکند تا با مفاهیم انتزاعی و معانی عمیقتر یک فرهنگ آشنا شود.
روایت داستانهای اساطیری و مذهبی: اقتباس از متون مقدس، افسانهها، و داستانهای تاریخی، راهی مؤثر برای انتقال جهانبینی و ارزشهای یک تمدن است.
تصویرسازی از شخصیتهای مذهبی یا معنوی: نمایش زندگی، مبارزات، و تعالیم شخصیتهای مذهبی یا عرفانی، میتواند ابعاد روحی و معنوی یک فرهنگ را برجسته سازد.
مثال: فیلمهای مذهبی کلاسیک، یا فیلمهایی که به الهام از افسانههای بومی ساخته شدهاند، در این دسته قرار میگیرند.
استفاده از عناصر هنری و زیباییشناسی
سینما به عنوان یک هنر، از عناصر زیباییشناختی نیز برای انتقال مفاهیم فرهنگی استفاده میکند.
موسیقی و صدا: موسیقی متن، ترانههای بومی، و صداهای محیطی، نقش مهمی در ایجاد فضایی که معرف فرهنگ خاصی است، ایفا میکنند.
تصویربرداری و تدوین: سبک تصویربرداری (مانند استفاده از نماهای نزدیک یا دور، نورپردازی خاص) و ریتم تدوین، میتواند حس و حال فرهنگ مورد نظر را به بیننده منتقل کند.
طراحی صحنه و لباس: دقت در جزئیات طراحی صحنه و لباس، به ویژه در فیلمهای تاریخی یا فیلمهایی که به فرهنگهای خاص میپردازند، برای باورپذیری و انتقال صحیح آداب و رسوم حیاتی است.
مثال: فیلم «خون راک» (Sangam) که موسیقی و رقصهای هندی را به نمایش میگذارد، یا فیلم «آخرین سامورایی» (The Last Samurai) که زیباییشناسی ژاپنی را با دقت به تصویر میکشد.
تأثیر سینما بر درک متقابل فرهنگی
سینما با نمایش فرهنگها و آداب و رسوم گوناگون، تأثیر عمیقی بر نحوه درک ما از سایر ملتها و جوامع دارد. این تأثیر میتواند مثبت و سازنده باشد و به همبستگی جهانی کمک کند، اما در عین حال، اگر با دقت و انصاف صورت نگیرد، میتواند منجر به کلیشهسازی و سوءتفاهم شود.
افزایش آگاهی و شناخت
مهمترین تأثیر سینما، افزایش آگاهی و شناخت مخاطبان از فرهنگهای بیگانه است. بسیاری از افراد، فرصت یا امکان سفر به کشورهای دیگر را ندارند، و سینما به عنوان یک رسانه فراگیر، این فرصت را به صورت مجازی برای آنها فراهم میآورد.
شکستن مرزهای جغرافیایی: سینما، دیوارها و مرزهای جغرافیایی را در هم میشکند و امکان تماشای زندگی، افکار، و احساسات مردمان دوردست را فراهم میسازد.
آشنایی با تنوع زیستی فرهنگی: مخاطبان با دیدن فیلمهای مختلف، با گستره وسیع آداب و رسوم، باورها، و شیوههای زندگی در سراسر جهان آشنا میشوند و درک میکنند که جهان تنها محدود به تجربیات شخصی آنها نیست.
تأثیر بر نگرش: این آشنایی، میتواند نگرش افراد را نسبت به فرهنگهای دیگر تغییر دهد. شناخت بهتر، اغلب منجر به پذیرش و احترام بیشتر میشود.
ایجاد همدلی و همبستگی
سینما با توانایی خود در برانگیختن احساسات و ایجاد ارتباط عاطفی با شخصیتها، میتواند موجبات همدلی بین فرهنگها را فراهم آورد.
همذاتپنداری با شخصیتها: وقتی تماشاگر با شخصیتهای فیلم که از فرهنگهای متفاوت هستند، همذاتپنداری میکند، با چالشها، شادیها، و غمهای آنها همراه میشود. این همراهی، شکافهای فرهنگی را کاهش میدهد.
درک مشترک از ارزشهای انسانی: سینما اغلب به موضوعاتی میپردازد که ارزشهای انسانی مشترک را برجسته میکنند؛ مانند عشق، خانواده، عدالت، و مبارزه با ظلم. این ارزشهای مشترک، میتوانند زمینهای برای درک متقابل فراهم آورند.
مقابله با پیشداوریها: نمایش صادقانه و چندبعدی فرهنگهای مختلف، میتواند کلیشهها و پیشداوریهایی را که ممکن است در اثر عدم شناخت یا روایتهای نادرست شکل گرفته باشند، از بین ببرد.
مواجهه با کلیشهسازی و استریوتایپینگ
در کنار جنبههای مثبت، سینما گاهی به دلیل نیاز به جذابیت یا سادهسازی، دچار کلیشهسازی میشود. این پدیده زمانی رخ میدهد که یک فرهنگ یا گروه خاص، با مجموعهای از ویژگیهای محدود و تکراری نمایش داده شود.
نمایش سطحی و کاریکاتاتوری: برخی فیلمها به جای پرداختن عمیق به فرهنگ، تنها از ظواهر آن استفاده میکنند و تصویری سطحی و کاریکاتوری از مردمان یا آداب و رسوم آنها ارائه میدهند.
تأثیر بر تصورات غلط: این کلیشهها، نه تنها مانع درک درست میشوند، بلکه تصورات غلط را نیز تقویت میکنند و میتوانند به شکلگیری دیدگاههای منفی نسبت به فرهنگهای دیگر منجر شوند.
نیاز به رویکرد انتقادی: مخاطبان باید نسبت به نمایشهای سینمایی رویکردی انتقادی داشته باشند و بدانند که سینما، هرچند قدرتمند، ممکن است نماینده کاملی از واقعیت نباشد.
تأثیر بر تبادل فرهنگی
سینما نه تنها باعث معرفی فرهنگها میشود، بلکه خود به عاملی در تبادل و ترکیب عناصر فرهنگی بدل میگردد.
صادرات و واردات فرهنگی: سینمای هالیوود، بالیوود، یا سینمای آسیا، هر کدام به نوبه خود، آداب و رسوم، سبک زندگی، و ارزشهای فرهنگی خود را به سراسر جهان صادر میکنند و در مقابل، از فرهنگهای دیگر نیز تأثیر میپذیرند.
الهامبخشی برای خلاقیت: آشنایی با سینما و فرهنگهای دیگر، میتواند الهامبخش فیلمسازان و هنرمندان در سراسر جهان برای خلق آثار جدید و تلفیق عناصر فرهنگی باشد.
جهانی شدن فرهنگ: در عصر حاضر، سینما یکی از موتورهای اصلی جهانی شدن فرهنگ است که باعث میشود عناصر فرهنگی از یک منطقه به مناطق دیگر گسترش یابند و حتی هویتهای فرهنگی جدیدی شکل بگیرد.
نقش سینما در حفظ و زنده نگه داشتن فرهنگهای بومی
فرهنگهای بومی، به ویژه در دنیای مدرن و رو به جهانی شدن، همواره با چالش حفظ هویت و بقای خود روبرو هستند. سینما میتواند نقشی حیاتی در حمایت از این فرهنگها ایفا کند.
ثبت و مستندسازی میراث فرهنگی
یکی از مهمترین کارکردهای سینما برای فرهنگهای بومی، ثبت و مستندسازی عناصر میراث فرهنگی است که ممکن است در معرض فراموشی یا نابودی باشند.
ثبت آداب و رسوم در حال زوال: فیلمسازان میتوانند با ساخت مستندها یا درامهای داستانی، آیینها، زبانها، داستانها، و مهارتهای سنتی فرهنگهای بومی را ثبت کنند تا نسلهای آینده نیز به آنها دسترسی داشته باشند.
ضبط زبانهای بومی: بسیاری از زبانهای بومی در سراسر جهان در خطر انقراض قرار دارند. سینما با استفاده از این زبانها در دیالوگها و narration، به حفظ و ترویج آنها کمک میکند.
مستندسازی صنایع دستی و هنرهای سنتی: فرآیند تولید صنایع دستی، تکنیکهای هنری، و موسیقی سنتی، همگی میتوانند از طریق سینما به شکلی زنده و پویا به نسلهای بعدی منتقل شوند.
ترویج و معرفی فرهنگ بومی در سطح جهانی
سینما میتواند ویترین قدرتمندی برای معرفی فرهنگهای بومی به مخاطبان گستردهتر در سطح ملی و بینالمللی باشد.
افزایش آگاهی عمومی: نمایش فرهنگ بومی در سینمای ملی یا جشنوارههای فیلم بینالمللی، باعث افزایش آگاهی عمومی نسبت به وجود و اهمیت این فرهنگها میشود.
جذب گردشگری و سرمایهگذاری: معرفی جنبههای جذاب یک فرهنگ بومی از طریق سینما، میتواند به جذب گردشگر، سرمایهگذار، و پژوهشگر علاقهمند به آن فرهنگ کمک کند.
اعطای اعتبار و مشروعیت: وقتی یک فرهنگ بومی در قالب یک اثر سینمایی موفق به نمایش درمیآید، به آن اعتبار و مشروعیت بیشتری میبخشد و به اعضای جامعه بومی احساس غرور و ارزشمندی میدهد.
تقویت هویت فرهنگی و خودباوری
نمایش و برجستهسازی فرهنگ بومی در سینما، میتواند به تقویت هویت فرهنگی و افزایش خودباوری در میان اعضای آن جامعه کمک کند.
ارائه روایتهای مستقل: سینمای بومی، به فیلمسازان اجازه میدهد تا روایتهای خود را از فرهنگ و تاریخشان، بدون تحمیل دیدگاههای بیرونی، بیان کنند. این امر به بازپسگیری روایت و بازتعریف هویت کمک میکند.
ارتباط نسل جوان با ریشهها: وقتی نسل جوان، فرهنگ خود را به شکلی جذاب و مدرن (از طریق سینما) میبیند، بیشتر ترغیب میشود تا با ریشههای فرهنگی خود ارتباط برقرار کند و آن را حفظ نماید.
مقابله با جذب شدن به فرهنگهای غالب: سینما میتواند با ارائه تصویری مثبت و قدرتمند از فرهنگ بومی، به مقابله با تمایل جوانان به جذب شدن به فرهنگهای غالب و بیگانه کمک کند.
چالشها در مسیر حفظ فرهنگ بومی از طریق سینما
با وجود ظرفیت بالا، سینما برای حفظ فرهنگهای بومی با چالشهایی نیز روبرو است:
نیاز به منابع مالی: تولید فیلم، به ویژه فیلمهایی که نیازمند بازسازی دقیق آداب و رسوم و محیطهای سنتی هستند، بسیار پرهزینه است.
دسترسپذیری فناوری: دسترسی به تجهیزات فیلمسازی و دانش فنی، برای بسیاری از جوامع بومی یک چالش است.
خطر استثمار فرهنگی: در برخی موارد، فرهنگهای بومی ممکن است از سوی صنعت سینمای بزرگتر مورد استثمار قرار گیرند؛ یعنی عناصر فرهنگی آنها بدون رضایت یا بازگشت منافع به جامعه بومی، مورد استفاده قرار گیرد.
حفظ اصالت در مقابل جذابیت تجاری: ایجاد تعادل میان حفظ اصالت فرهنگی و نیاز به جذابیت تجاری برای جلب مخاطبان گستردهتر، یک چالش دائمی است.
سینما، با قدرت جادویی خود، نه تنها یک سرگرمی، بلکه ابزاری قدرتمند برای درک، تبادل، و حفظ فرهنگها و آداب و رسوم در سراسر جهان است. این رسانه بصری، با نمایش خلاقانه مراسم، زندگی روزمره، اعتقادات، و عناصر هنری هر فرهنگ، پنجرهای بیبدیل به سوی تنوع زیستی جوامع انسانی میگشاید.
تأثیر سینما بر درک متقابل فرهنگی، عمیق و چندوجهی است. این هنر، با افزایش آگاهی، ایجاد همدلی، و شکستن کلیشهها، میتواند به همگرایی و همبستگی جهانی یاری رساند. با این حال، لازم است تا هم فیلمسازان و هم مخاطبان، با نگاهی انتقادی به این پدیده بنگرند و از افتادن در دام کلیشهسازی و سوءبرداشت جلوگیری کنند.
علاوه بر این، نقش سینما در حفظ و زنده نگه داشتن فرهنگهای بومی، حیاتی است. سینما میتواند میراث فرهنگی در حال زوال را ثبت و مستند کند، فرهنگهای بومی را در سطح جهانی معرفی نماید، و به تقویت هویت و خودباوری جوامع بومی کمک کند. اگرچه این مسیر با چالشهایی روبرو است، اما ظرفیت سینما برای غنا بخشیدن به میراث فرهنگی بشریت، انکارناپذیر است.
در نهایت، سینما فراتر از داستانسرایی، روایتگر تاریخ، فرهنگ، و انسان است. این هنر، با نشان دادن زیباییها، پیچیدگیها، و ارزشهای مشترک در میان تفاوتها، ما را به انسانهایی آگاهتر، همدلتر، و صلحجوتر تبدیل میکند و در این مسیر، نقشی جادویی و فراموشنشدنی ایفا مینماید. با گسترش دسترسی به فناوری و افزایش آگاهی، سینما میتواند به ابزاری قدرتمندتر در خدمت درک و همبستگی جهانی تبدیل شود.
انتهای پیام/
نظر شما